Przejdź do zawartości

Mamelucy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Mameluk, rysunek z 1779
Mamelucki jeździec, rysunek z 1810 roku

Mamelucy (z arab. mamlūk – niewolnik) – niewolnicy państwowi, niewyznający pierwotnie islamu (na ogół pogańscy, niekiedy chrześcijańscy) i pochodzący spoza państw islamskich. Kupowani byli przez muzułmańskich władców i sprowadzani do ich władztw, siłą nakłaniani do przyjęcia islamu i szkoleni w walce, w celu uformowania z nich doborowych oddziałów wojskowych. Niekiedy, zwłaszcza na początku istnienia instytucji w kalifacie Abbasydów, ale i w egipskim sułtanacie mameluków, mamelukami zostawali również jeńcy wojenni.

Instytucja mameluków powstała w IX wieku w kalifacie Abbasydów, lecz kojarzona jest głównie z mamelukami rządzącej w Egipcie dynastii Ajjubidów, którzy obalili rodzinę panującą i założyli sułtanat mameluków (1250). Sułtanat ten istniał aż do podboju Egiptu przez Selima Okrutnego z dynastii Osmanów w 1517 roku. Mimo upadku ich państwa w Egipcie instytucja mameluków przetrwała aż do ich eksterminacji przez Muhammada Alego w roku 1811. Mamelucy doszli również do wielkiego znaczenia w muzułmańskich Indiach, gdzie tuż po podboju muzułmańskim zainicjowali w Sułtanacie Delhijskim rządy tzw. „dynastii niewolniczej” (1206–1290).

Mamelucy Abbasydów na ogół wywodzili się z Azji Środkowej i byli przeważnie pochodzenia tureckiego. Tureckiego bądź turkmeńskiego pochodzenia byli również mamelucy w sułtanacie delhijskim. Mamelucy egipscy pochodzili natomiast pierwotnie głównie z terenów na północ od Morza Czarnego i wywodzili się przeważnie z tureckiego plemienia Kipczaków, czyli Połowców, później jednak głównym terenem rekrutacji mameluków stał się Kaukaz, a najczęściej spotykanymi wśród mameluków narodowościami stali się Czerkiesi i Gruzini.

Stanowili oni własność państwa, stąd ich nazwa: mamelucy = niewolnicy państwowi. Armia mamelucka była bardzo dobrze wyszkolona i zdyscyplinowana i przez wielu znawców uważana jest za jedną z najlepszych formacji zbrojnych w historii. Szczególną sławę zdobyła ciężka jazda mameluków egipskich. Mamelucy odnosili wiele zwycięstw nad krzyżowcami i nawet nad postrachem ówczesnego świata, Mongołami. Do czasu stawiali też opór Osmanom. Dopiero zastosowanie nowoczesnej artylerii pozwoliło Imperium Osmańskiemu na złamanie siły militarnej egipskich mameluków. Stan liczebny żołnierzy mameluckich w Egipcie ocenia się na maksymalnie 24 tysięcy ludzi (początek XIV wieku). Przy czym roczny import mężczyzn-niewolników w wieku 10-20 lat szacuje się na 2 tysiące. W połowie wieku XV ogólna liczba mameluków w Egipcie spadła do 4 tys.[1]

Dynastia niewolnicza w Delhi (1206–1290)

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Sułtanat Delhijski.

Mamelucy utworzyli w roku 1206 pierwszy sułtanat w Delhi rozpoczynając epokę państw muzułmańskich w Indiach. Pierwszym sułtanem ogłosił się Qutb al-Din Aibak, który był wcześniej niewolnikiem Muhammada Ghoriego, afgańskiego władcy i zdobywcy północnych Indii. W uznaniu talentów i zasług Aibaka Muhammad uczynił go wicekrólem na nowo zdobytych obszarach indyjskich. Po śmierci swego protektora Aibak uniezależnił się od władców Afganistanu i utworzył nowe państwo ze stolicą w Delhi. Rządy dynastii niewolniczej nie były stabilne, a ciągłe uzurpacje osłabiały władzę centralną. Mimo tego państwo zdołało przetrwać i władza muzułmanów w północnych Indiach została ugruntowana. Wśród mameluków rządzących w tym czasie w Delhi znajduje się jedyna kobieta-muzułmanka jaka objęła realne rządy w Indiach. Była to Razzija, córka sułtana Iltumysza, która rządziła w latach 1236–1240. System rządów mameluckich w Delhi nie okazał się jednak tak trwały, jak w Egipcie i w końcu rywalizację o władzę wygrali afgańscy możni, którzy utworzyli w sułtanacie delhijskim kilka własnych dynastii.

Władcy delhijscy z dynastii niewolniczej

[edytuj | edytuj kod]

Egipt mameluków (1250–1517)

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Sułtanat mameluków.

Mamelucy zdobyli władzę w Egipcie w 1250 roku, po obaleniu kurdyjskiej dynastii Ajjubidów. 2 maja 1250 mameluk Bajbars podburzył innych żołnierzy, którzy zdobyli pałac sułtana Turanszaha i go zabili, a na tronie osadzono dziecko – Kamila, w którego imieniu władzę sprawowali sułtanka Szadżar ad-Durr i mameluk Turkmen Ajbak, który został jej mężem. W 1257 sułtanka otruła swego męża, za co została uwięziona, a w 1259 mameluk Kutuz zażądał złożenia sobie przysięgi na wierność, co też dwór uczynił.

W wyniku walk wewnętrznych wyłoniły się dwie mameluckie dynastie władców: początkowo przewagę miała „dynastia” pochodzących ze stepów czarnomorskich, kipczackich Turków Bahrytów 1250–1381, później władzę objęła „dynastia” kaukaskich Czerkiesów Burdżytów 1381–1517).

Państwo mameluków zostało podbite w 1517 roku przez Turków osmańskich, jednak mamelucy zachowali swoje ziemie i przywileje. W XVIII wieku w czasie osłabienia imperium osmańskiego ponownie zdobyli władzę w Egipcie, ale na krótko. W 1798 roku zostali pokonani przez Napoleona I. W 1808 odebrano im ziemię i całkowicie utracili władzę, a następnie w 1811 zostali wyniszczeni przez paszę Muhamada Alego.

Władcy z dynastii mameluków

[edytuj | edytuj kod]

Bahryci

[edytuj | edytuj kod]

Burdżyci

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Krzysztof Baczkowski (red.): Wielka Historia Świata t. 5 Późne średniowiecze. Kraków: Fogra Oficyna Wydawnicza, 2005, s. 584. ISBN 83-85719-89-X.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Józef Bielawski (red. nauk.): Mały słownik kultury świata arabskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1971.
  • Andrzej Dziubiński: Afryka Północna od VII do XVI w.. W: Michał Tymowski (red.): Historia Afryki do początku XIX w.. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wyd., 1996.
  • Jerzy Hauziński: Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego. Warszawa: Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-10988-2.
  • Peter Malcolm Holt: Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku. (przeł.) Barbara Czarska. Warszawa: Państw. Instytut Wydawniczy, 1993. ISBN 83-06-02290-4.
  • Jan Kieniewicz: Historia Indii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980. ISBN 83-04-01896-9.