Беренсе Балҡан һуғышы битен мөхәррирләү

Иҫкәртеү! Һеҙ сайтта теркәлмәнегеҙ. Әгәр ҙә һеҙ ниндәй ҙә булһа төҙәтеүҙәр йәки үҙгәртеүҙәр индерһәгеҙ, IP-адресығыҙҙы башҡалар ҙа күрәсәк. Сайтҡа танылһағыҙ йәки иҫәп яҙмаһын булдырһағыҙ, һеҙ индергән үҙгәртеүҙәр ҡатнашыусы яҙмағыҙға бәйләнгән була, шулай уҡ башҡа мөмкинлектәр ҙә тыуасаҡ.

{{Ук}}
'''Беренсе Балҡан һуғышы''' — Балҡан союзының ([[Болгария]], [[Греция]], [[Сербия]], [[Черногория]]) 1912 йылдың 25 сентябренән (8 октябренән) 1913 йылдың 17 (30) майына саҡлы [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы һуғышы. Һуғыш сәбәбе булып булған ынтылыш Сербия, Болгария, Черногория һәм Грецияның үҙ территорияларын киңәйтеүгә ынтылышы булған. Һуғыш Лондон тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған.

Һуғыштың беренсе осоро ([[1912 йыл]]дың октябрь-декабре) Балҡан ғәскәрҙәре союзының масштаблы һөжүме менән характерлана. Ваҡытлыса тыныслыҡ ваҡытында хәрби хәрәкәттәрҙе [[Ғосман империяһы]], [[Сербия]], [[Болгария]] хәрби хәрәкәттәрҙе туҡтатһа ла, [[Греция]] һәм [[Черногория]] һуғышты дауам иткән. Һуғыштың икенсе осоро ([[1913 йыл]]дың февраль — майы) Адрианополде штурмлауҙы (Одрин) һанамағанда, позицион һуғыш менән айырылған. Беренсе Балҡан һуғышы тамамланыуға Балҡан союзында ҡатнашыусы илдәр Лондон тыныслыҡ килешеүе менән ҡәнәғәт булмай, һәм был [[Икенсе Балҡан һуғышы]]на килтергән.

== Сәбәптәре ==

=== Тарихи тәүшарт. Бөйөк державалар сәйәсәте ===
[[XV быуат]]та, [[төрөктәр]], [[Кесе Азия]]ны биләп, [[Балҡан ярымутрауы]]н, [[Яҡын Көнсығыш]] һәм Төньяҡ Африканы баҫып ала башлай. Константинополде баҫып алғандан һуң, формалашҡан [[Ғосман империяһы]] үҙенең составына Урта диңгеҙҙең көнсығышындағы, Ҡара диңгеҙ буйындағы һәм Азияның көнбайышындағы ҙур территорияларҙы үҙенең составына индерә башлаған. Был ерҙәрҙә төрөктәрҙән диндәре, милли сығышы һәм донъяға ҡарашы буйынса айырылған бик күп халыҡтар йәшәгән. Империя составына индерелгәнгә тиклем үк Балҡан ярымутрауында 15-кә яҡын халыҡ йәшәгән<ref name="three">{{книга|автор=Задохин А., Низовский А.|заглавие=Пороховой погреб Европы|ссылка=http://militera.lib.ru/h/zadohin_nizovsky/index.html|место=М.|издательство=Вече|год=2000|страницы=102—112|isbn=5-7838-0719-2}}</ref>.

Ярымутрауҙа Төркиә хакимлығына ҡаршы бер нисә тапҡыр ихтилалдар тоҡанған, әммә улар баш күтәреүселәрҙең еңелеүе менән тамамланған. [[XIX быуат]]та, антиколониаль һуғыштар һәм ихтилалдар тулҡынында, төбәктә бик күп азатлыҡ һуғыштары барған. [[Греция]], [[Болгария]], [[Сербия]], [[Черногория]], [[Румыния]] кеүек дәүләттәр барлыҡҡа килә. Шуға ҡарамаҫтан, [[албандар]] үҙбилдәләнешкә ирешә алмай, ә элеккесә төркиә хөкүмәте контролендә торған Балҡан ярымутрауы территорияһында бер нисә миллион болғар (болғар тигән исем аҫтында башлыса хәҙер македондар<ref>Македонский литературный язык появился (с помощью Греции) только на рубеже 1860—1870-х годов, с целью обособить западных болгар от восточных.</ref>[./Первая_Балканская_война#cite_note-5] булараҡ билдәле булған төркөм күҙ уңында тотола, һәм македон эшмәкәрҙәренең күпселеге үҙҙәрен болғар милли хәрәкәтенең бер өлөшө тип һанаған {{Sfn|Пороховой погреб|2000}}), яҡынса миллион [[Сербтар|сер]] б һәм ярты миллион грек<ref name="two">{{книга|автор=Рябинин А.|заглавие=Малые войны первой половины XX века. Балканы|ссылка=http://militera.lib.ru/h/ryabinin_aa/index.html|место=М.|издательство=АСТ|год=2003|страницы=122—130|isbn=5-17-019625-3|тираж=5000}}</ref>.йәшәгән.

Итальян-төрөк һуғышынан һуң, Балҡан ярымутрауы илдәре, Ғосман империяһына ҡаршылар, тупланыу кәрәклеген аңлай. Уртаҡ маҡсаттар һәм серб, черногор һәм болғар халыҡтарының православие славяндары һымаҡ дөйөм һыҙаттары берләштереүсе фактор булып торған. Гректар ҙа православие динле булған. Төбәктә [[Австро-Венгрия]] менән Балҡанда ярышып эш иткән һәм [[Европа|Европаның]] был өлөшөндә нығынырға тейеш булған [[Рәсәй империяһы]] мөһим һәм әһәмиәтле роль уйнаған.

Тап уның инициативаһы буйынса [[1912 йыл|1912 йылдың]] [[13 март]]ында Сербия һәм Болгария араһында оборона союзы булдырыу тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуйылдған. [[12 май|12 майҙа]] илдәр араһында мөнәсәбәттәр нығына. [[29 май|29 майҙа]] союзға Төркиә иҫәбенә территориаль отоштан тороп ҡалырға теләмәгән Греция ҡушылған, бынан тыш, Сербия һәм Болгария хәрби хәрәкәттә Кесе Азия һәм Яҡын Көнсығыш яғынан төрөк коммуникацияларын ябыуҙа грек флотының ҡатнашыуы яҡлы булған. Һуңғараҡ Черногория һәм Румыния союз килешеүенә ҡул ҡуйған. Шулай итеп, рәсәй хөкүмәте уйлағанса һәм теләгәнсә, ярымутрауҙа Австро-Венгрияға ҡаршы йүнәлтелгән ҡеүәтле союз барлыҡҡа килгән . Балҡан союзы, Австро-Венгрияға ҡаршы тороу урынына үҙенең элекке дошманы — Ғосман империяһы менән һуғышҡа әҙерләнә башлау сәбәпле, артабанғы ваҡиғалар Рәсәй планы буйынса үҫешмәгәнен билдәләргә кәрәк. Союзды Болгария һәм Сербия етәкләгәнлектән, улар союздаштар ярҙамы иҫәбенә үҙҙәренең территориаль дәғүәләрен ҡәнәғәтләндереү ынтылышына буйһонған.

=== Балҡанда ирредентизм ===
{{See also|Ирредентизм}}
[[Файл:Ferdinand_of_Bulgaria.jpg|мини|<center>Фердинанд I, Балҡан һәм Беренсе бөтә донъя һуғышы осоронда илдә хакимлыҡ иткән Болгария батшаһы</center>]]
XX быуат башында Балҡан ярымутрауында ситуация ныҡ үҙгәргән. Үҙ составына Сербия, Греция, [[Румыния]], Черногория һәм Болгарияны индергән ҡасандыр ҡөҙрәтле Ғосман империяһы бөтә төбәккә үҙенең шарттарын ҡуйған. Балҡанда яңы дәүләттәр барлыҡҡа килеүе панславизм, панрумынизм һәм төрлө милли идеяларға бәйле булған. Был илдәр барлыҡҡа килгәндән һуң, уларҙа йәшәгән халыҡтар бүлгеләнеш кисергән. Уларҙың бер өлөшө элеккесә Төркиәлә йәшәгән.

Болгария, Сербия һәм Греция был халыҡтар йәшәгән ерҙәрҙе үҙ составына индерергә, һәм бынан тыш, үҙ державаларының сиктәрен киңәйтеүгә өлгәшергә теләгән. Тимәк, был гректарҙың Бөйөк Греция идеяһына, [[Беренсе донъя һуғышы]] тамамланыу менән Венизелос Бөйөк идеяһын тормошҡа ашырырға, болгарҙар — Бөйөк Болгария булдырырға, сербтар — үҙ сиктәрен Дунайҙан [[Адриатик диңгеҙ|Адриатик диңгеҙгә]] һәм Грецияға саҡлы максималь киңәйтергә ынтылышында сағылған. Әммә «бөйөк» дәүләттәр, территориаль дәғүәләре киҫешкәнлектән, бер-береһе менән күршеләш йәшәй алмаған. Мәҫәлән, Греция һәм Болгария икеһе лә Фракияға дәғүә иткән; Греция, Сербия һәм Болгария — Македонияға, Черногория һәм Сербия — адриатика порттарына дәғүә иткән.

Шуға күрә башта Төркиәне еңергә кәрәк, ә һуңынан территориаль проблемаларҙы хәл итергә кәрәк тигән ҡарар ҡабул ителгән. Болгария һәм Сербия һуғыштан һуң Македонияны демаркацион һыҙат менән үҙ-ара бүлергә теләгән. Болғарҙар, Салоники һәм Көнбайыш Фракияны ҡушып, [[Эгей диңгеҙе]]нә сығырға тырышҡан. Сербия Адриатик диңгеҙгә сығырға ынтылғанлыҡтан, Сербия һәм Греция үҙ-ара [[Албания]]ны бүлешергә теләгән. Беренсе Балҡан һуғышы тамамланғандан һуң, уртаҡ дошманы — Төркиәне юғалтҡаны өсөн Балҡан илдәре Лондон тыныслыҡ [[Лондонский мирный договор (1913)|килешеүенән]] ҡәнәғәт булмауы сәбәпле, Икенсе Балҡан һуғышы башлана, унан һуң барыһы ла үҙҙәренең «бөйөк держава» идеяларын {{comment|бер-береһен юҡ итеү|взаимоуничтожение}} юлы менән тормошҡа ашыра башлайҙар.

== Һуғышҡа әҙерләнеү ==

=== Ғосман империяһы ===

==== План ====
[[1912 йыл|1912 йылдың]] [[13 октябрь|13 октябрендә]] Болгария төркиә хөкүмәтенә Македонияға һәм Балҡандың төрөк булмаған халыҡтарына автономия биреүен, шулай уҡ гректар, болғарҙар, сербтар өсөн мәктәптәр асыуҙы һәм армияның күп өлөшөн демобилизациялауҙы талап итеп ультиматум тапшырған. Автономиялы төбәктәргә бельгия һәм швейцария губернаторҙары етәкселек итергә тейеш булған, реформа үткәреүгә Балҡан союзы барлығы алты ай биргән. Ғосман империяһы ультиматумдың шарттарын ҡабул итеүҙән ҡәтғи баш тартҡан. Солтан Меһмед V [[Истанбул|Истанбулдағы]] болғар илселегенә протест нотаһын ебәрә һәм халҡына, төрөктәр милли аҙсылыҡтарға һәм үҙенең күршеләренә түҙем менән ҡарауы тураһында телмәре менән мөрәжәғәт итә<ref name="one">{{Китап|заглавие=Балканская война. 1912—1913 гг|ссылка=http://militera.lib.ru/h/balkanwar/index.html|место=М.|издательство=Издание Товарищества издательского дела и книжной торговли Н. И. Пастухова|год=1914}} Глава «Война Болгаріи съ Турціей»</ref>.
[[Файл:Goltz-portrait.jpg|слева|мини|[[Кольмар фон дер Гольц]], Төркиәнең Юғары хәрби советы вице-рәйесе. [[Балҡан һуғыштары]] башланыр алдынан ғына отставкаға киткән]]
Һуғыш ҡотолғоһоҙ икәнен аңлап, төрөктәр үҙҙәренең хәрби план төҙөгән. Уның эшләнеш принциптары, дөрөҫ булған эшләй, әммә, шуға ҡарамаҫтан, план тормошҡа ашмаҫтай булған. Уны тыуҙырыусы кеше, төркиә армияһын һуғышҡа әҙерләнгәндә, Балҡанда 1910 йылда уҡ күнектереүсе Кольмар фон дер Гольц булған. Әммә тик 14 октябрҙәге болғар ультиматумынан һуң төрөктәр Балҡанда мобилизация иғлан итә<ref name="dva">{{Китап|автор=Рябинин А.|заглавие=Малые войны первой половины XX века. Балканы|ссылка=http://militera.lib.ru/h/ryabinin_aa/index.html|место=М.|издательство=АСТ|год=2003|страницы=131—147|isbn=5-17-019625-3|тираж=5000}}</ref>. Армиялағы хәл хәрби реформалар арҡаһында киҫкенләшә, улар, солтан планы буйынса, 1915 йылда тамамланырға тейеш булған. Шуға күрә [[17 октябрь|17 октябргә]], һуғыш башланған көнгә, мобилизация тамамланмаған булған. Төрөк ғәскәрҙәре Ҡырҡлариле — Енидже —[[Әдирнә]] һыҙығы буйлап урынлашҡан. Көнсығыш армияның командиры Абдулла паша булған, уның штабы Ҡауаҡлыла урынлашҡан булған.

Һуғыштың тәүге айында позицион һуғыш алып барыу планлаштырылған, шул арала төрөк армияһы {{comment|йыйнаҡланырға|мобилизоваться}} һәм Азиянан Балҡанға сығып өлгөрөргә тейеш булған. Аҙаҡ сиктә төрөктәр Болгария сигендә дөйөм һөжүм ойошторорға, болгар ғәскәрен төньяҡҡа алып ташларға һәм, серб-болгар сигенә етеп, Сербияға һөжүм итергә тейеш була. Серб-болгар сигенән һәм Көньяҡ Болгариянан [[София|Софияға]] һөжүм итеү һәм болғарҙарҙы килешеүгә ҡул ҡуйыуға күндереү планлаштырылған. Балҡан союзында Болгария һуғыштың төп ауырлығын алғанлыҡтан, артабан Сербия, Греция һәм Черногория армияларын тар-мар итеү әллә ни ҡыйын һымаҡ тойолмаған.

==== Көстәр ====
Хәрби хәрәкәттәр башланыуға Салоникиға илткән тимер юлды һәм [[Дарданелдар боғаҙы]]на ингән урындарҙы һаҡлау өсөн Кесе Азиянан Көнсығыш армияһына ике дивизия килгән. [[Ҡара диңгеҙ]] буйлап ярымутрауға һуғышҡа һәләтлеге түбән булған 5, 6 һәм 9-сы дивизиялар килгән. Яҡында ғына 40 кавалерия эскадроны урынлашҡан. Фракияла урынлашҡан корпустар араһынан 1-се корпус Ениже янында, 2-се — Ҡауаҡлы янында, 3-сөнөң артындағы резервта, [[Кыркларели|Ҡырҡлариле]] участкаһында — Ҡойон-Ғуярҙа урынлашҡан. 4-се корпус Әдирнәнән Енижеға тиклем һуҙылған, ике дивизия резервҡа ҡалған. Шул уҡ ваҡытта нығынған райондарҙа инженер ҡоролмалары һәм нығытмалар төҙөлөп бөтөлмәгәнлеге хәлде ҡатмарлаштырған.

Болгария менән һуғыш башланғанда, Али Рыза-паша командалағындағы Көнбайыш армияның хәле Көнсығыш армияға ҡарағанда насарыраҡ булған. [[6 октябрь|6 октябрҙә]] үк, Балҡандың көнсығышында хәрби хәрәкәттәр башланғанға тиклем 11 көн алдараҡ, Черногория армияһы {{comment|ойошмаған|стихийно}} һөжүмгә күсә. Күп һалдаты әсирлеккә бирелгәнлектән (7000 кеше һәм 22 {{comment|туп|орудие}}), төрөктәр 24-се һәм 21-се дивизияларын юғалтҡан. Октябрҙең беренсе көндәренә Көнбайыш армия обороналау маҡсатында Шкодер (Скутари) тирәләй төркөмләнә. 20-се дивизия Приштина һәм Митровицаны ҡаплап торған. Көньяҡта, Греция менән сиктә, 23-сө һәм 21-се дивизиялар Янина ҡалаһы эргәһендә тупланған.

Союздаштарға ҡаршы торған ике армияла ҙур алыштар башланыр алдынан 445 мең кеше һәм 898 ҡорал булған.

Дөйөм алғанда, төрөк армияһы һуғыш башланыуға әҙер булмаған. Уның көстәре мобилизацияланмаған, Кесе Азиянан резерв частары килеп өлгөрмәгән. Нығытылған райондарҙа нығытмалар төҙөлөп бөтмәгән. Союздаштар, {{comment|һаҡлыҡ өсөн яһалған|превентив}} атакаға күтәрелеп, Ғосман империяһын {{comment|көтөлмәгән хәлдә|врасплох}} ҡалдырған.

==== Ҡоралланыуы ====
Ғосман армияһы {{comment|үҙе тоҡанып китеүсе|самозарядный}} Mauser C96 һәм FN-Browning M1903 пистолеттары менән ҡоралланған булған. Шулай уҡ офицерҙар үҙ аҡсаһына һуғыш ваҡытында ҡулланылырға рөхсәт ителгән башҡа пистолеттарҙы ла: Browning M1900 и Mannlicher M1903{{Sfn|Men 466|2011|p=23}} һатып алған.

1912 йылда ғосман армияһында атыу ҡоралдары етешмәгән, винтовка бер миллионлы ҡоро ер ғәскәрҙәренә бөтә типтағы барлығы 713 404 винтовка тура килгән. Балҡан театрында ике төп Ғосман армияһы ла винтовка етмәүҙән интеккән, яҡынса 20 % һалдат атыу ҡоралы менән ҡоралландырылмаған булған. Бынан тыш заманса Mauser 1889 (M1890) һәм M1903 (7,65 × 53 мм-лы патроны яраҡлы Argentino) менән бергә күп һанлы Пибоди-Мартини (M1874 Peabody-Martinis) винтовкалары һәм хатта кавалерия өсөн иҫкерәк британия Снайдер-Энфилд. Карабиндар ҙа шулай уҡ етмәгән, һәм төрөк кавалеристары ябай винтовкалар менән ҡоралланған.

Сығанаҡтар ҡаршылыҡлы булғанлыҡтан, Ғосман империяһы ҡоралдары араһында пулемёттар һәм митральезаларҙың теүәл һанын билдәләү мөмкин түгел. Ҙур һан, моғайын, үҙ эсенә Ғосман империяһының бөтә ҡоралланыу системаларын индергән булһа ла, билдәләр 388 һәм 556 берәмектәре араһында тирбәлә. Фракияла һәр береһе дүрт пулемёт йәки картечницанан торған 23 пулемёт отряды булған. Албанияла һәм Македонияла Көнбайыш армияның шундай 19 отряды булған{{Sfn|Men 466|2011|p=33}}.

=== Балҡан союзы ===

==== Көстәр һәм пландар ====
{{см. также|Армия Королевства Сербия}}

[[Файл:King Nicholas of Montenegro (1911).jpg|мини|[[Никола I Петрович]], Черногория короле. Беренсе Балҡан һуғышы барышында шәхсән черногория ғәскәрен етәкләгән һәм Шкодерҙы ҡамауҙа ҡатнашҡан]]
Беренсе сиратта союздаштар командованиеһы төрөк ғәскәренең мобилизация һәлкәүлеге менән файҙаланған. Черногория [[25 сентябрь|25 сентябрҙә]] Албаниялағы төрөк позицияларына көтмәгәндә һөжүм иткән, ә ҡалған союздаштар армияларын туплаған ғына<ref name="dva" />. Черногорлыларҙың кәрәгенән алда һөжүм итеүе мобилизацияның ойошмағанлығы менән бәйле була, йәғни кешеләр, {{comment|саҡырыу ҡағыҙы|повестка}} алмаған килеш, армияға үҙҙәре бара. Черногорияның бөтә 50 мең һалдатының 10 меңе волонтёр булған<ref name="dva" />.

Союздаш ғәскәрҙәренең урынлашыуы һәм уларҙың артабанғы ғәмәлдәре, балҡан державаларының мәнфәғәттәренән сығып, {{comment|көсләп тағыла|диктоваться}}. Балҡан союзы илдәренән иң ҙур армияһы булған Болгария, беренсе сиратта, һөжүм Фракияға һәм Истанбулға һөжүм итергә йыйынған. Черногория Албания, Греция һәм Сербияның төньяғын алырға теләгән, Македонияны яуларға әҙерләнгән. Бынан тыш, грек флоты, төрөктәрҙең Көнбайыш армияһының Кесе Азия менән бәйләнешен киҫеү маҡсатында, Эгей диңгеҙе яғынан диңгеҙ юлын япҡан. Австро-Венгрия яғынан һөжүмдән ҡурҡып, серб һәм болгар властары, сиктәрҙе һаҡлау өсөн, [[Дунай]]ға айырым частарын ебәргән<ref name="dva" />.

Союздаштар иң ҙур яуаплылыҡ йөкмәткән Болгария, һуғышҡа төплө әҙерләнгән. Ил хөкүмәте мосолмандарҙы хеҙмәткә саҡырмаған һәм шуның менән үҙенең армияһын нығытҡан. Армияның үҙәген 1877—1878 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышында ҡатнашҡан ополчение тәшкил иткән. Һуңыраҡ уларға мобилизацияланған һалдат һәм ополчение яугирҙары ҡушылған, ә Македонияла болгарҙарҙыҡына оҡшаған халыҡ ополчениеһы барлыҡҡа килгән. [[30 сентябрь|30 сентябрҙәге]] мобилизация уңышлы үткән, хеҙмәткә саҡырылғандар хатта сит илдән дә килгән. [[17 октябрь|17 октябрҙә]] армия тулыһынса һуғышҡа әҙер булған<ref name="dva" />.

;Төрөк армияһына ҡаршы торған союздаштарҙың көстәре
Болгар ғәскәрҙәрендә — 300 000 кеше, 624 орудие. 
Грек армияһында — 336 орудиеһы менән 150 мең кеше. 
Черногория армияһы — 22 мең кеше, 48 ялан, 40 ҡамау орудиелары. 
Серб армияһы — 160 мең кеше, 624 орудие<ref name="dva" />.

Барлығы: 1632 ялан һәм 40 ҡамау орудиелары булған 632 мең кеше<ref name="dva" />.

==== Ҡоралланыуы ====
Греция һәм Болгария үҙенең бөтөн артиллерияһын Франциянан һатып алған<ref name="dva" />. Европа артиллерияһы сифаты буйынса төрөк артиллерияһын күпкә уҙып киткән булған, ә Балҡан союзының артиллерия ҡоралдары һаны Ғосман империяһының артиллерия иҫәбенән күпкә артыҡ булған. Әммә билдәләп үтергә кәрәк, Болгария, Греция һәм Сербияның, төрөктәрҙән айырмалы рәүештә, тау артиллерияһы булмаған,<ref name="dva" />, һуңынан был армияларҙың Балҡан тауҙарында һуғыш алып барыу {{comment|һәләтенә|дееспособность}} йоғонто яһай. Греция Балҡан союзы илдәре араһында [[Урта диңгеҙ| Урта диңгеҙҙә]] флотҡа эйә берҙән-бер ил булған. Уның составына Италияла төҙөлгән «Георгиос Авероф» иң яңы броненосный крейсеры, өс элекке, әммә яңыртылған яр буйын һаҡлаусы «Идра», «Псара» һәм «Спеце» броненосецтары, Германияла һәм Англияла төҙөлгән 13 эсминец, ике француз һыу аҫты кәмәһе ингән. Һуғыш башланыу менән, Греция хөкүмәте хужаларҙан туғыҙ коммерция судноһын {{comment|тартып алған|реквизировать}} һәм уларҙы, ярҙамсы крейсерҙар сифатында ҡулланыу маҡсатында, ҡоралландырған.

Беренсе Балҡан һуғышы башына Болгарияның тулы хәрби авиацияһы; тәүге хәрби-һауа подразделениелары [[1906]] йылда уҡ барлыҡҡа килгән<ref name="nebo">{{cite web
 | author = Жирохов М.
 | url = http://www.airwar.ru/history/av1ww/bulgar/bulgar.html
 | title = Болгарская авиация в Первой Балканской войне
 | publisher = Уголок Неба
 | accessdate = 2008-12-21
 | lang = ru
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/612BRj0dl
 | archivedate = 2011-08-18
}}</ref>. Һуғыш башына Болгарияның «София-1» аэростаты һәм «Годар» тибындағы баллоны булған<ref name="nebo" />. Бынан тыш, болгарҙар [[Рәсәй империяһы|рәсәй империяһына]] 14 [Самолёт|аэроплан]], тағы ла [[Көнбайыш Европа|көнбайыш европала]] илдәренән 9 илдән һатып алған. Илдә профессиональ лётчиктар бөтөнләй булмағанлыҡтан, аэропландар менән бергә рәсәй {{comment|ирекмән|доброволец}} пилоттары ла килгән. Шулай итеп, болгар командованиеһы хәрби авиация подразделениелары ойошторорға ҡарар ҡабул иткән<ref name="nebo" />. Рәсәй пилоттарына бәйле булмаҫ өсөн, Көнбайыш Европа илдәренә 13 болгар пилотҡа, 6 — механикка һәм 2 — баллонистҡа уҡырға ебәрелгән<ref name="nebo" />.
[[Файл:Constantineiofgreece.jpg|слева|мини|[[Константин I (король Греции)|Константин I]], Греция короле. Беренсе Балҡан һуғышында Грецияның Македон армияһына етәкселек иткән]].

Уҡыу бик оҙаҡҡа һуҙылған, һәм Беренсе Балҡан һуғышы башына бер генә авиация подразделениеһы ла формалашмаған. Шуға ҡарамаҫтан, болгар аэропландары киң масштаблы хәрби хәрәкәттәрҙә һәм операцияларҙа ҡатнашҡан. 1-се АО e(авиация берәмеге) фәҡәт һуғыштың беренсе айҙарында ғына формалашҡан<ref name="nebo" />. Был подразделениеларға Farman IV Albatros F2'' (3 дана), ''Farman IV'' (4 дана), ''Voisin'' (1 дана), ''Somer'' (1 дана), ''Sikorsky'' (1 дана), ''Bristol Boxkite'' (1 дана), ''Nieuport'' (2 дана) һәм ''Blériot XI'' (10 дана) маркалы сит ил самолёттары ингән<ref>{{cit web
 | url = http://aviation.zonebg.com/istoria/balcan-war/index.php
 | title = Кой пръв използва самолета като бомбардировач или кратка история на Балканската война 1912—1913
 | publisher = Българската Авиация
 | accessdate = 2009-02-11
 | lang = bg
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/612BSPpdD
 | archivedate = 2011-08-18
}}</ref>. Бөтә Балҡан ярымутрауында һуңғы моделле осоу аппараттары менән йыһазландырылған хәрби-һауа көстәре фәҡәт Болгарияла ғына булған. Балҡан союзының башҡа илдәре лә, Төркиә лә шундай һандағы самолётҡа эйә булмаған.

==== Куманово янындағы алыш ====
{{main|Битва под Кумановом}}
[[Файл:Бой под Кумановом.png|thumb|left|Куманово янындағы алышта атышып сигенгән төрөк пехотаһы]][[Файл:Serbia montenegro albania1913 01.png|thumb|left|180px]] Черногор, серб һәм болгар ғәскәрҙәре бөтә йүнәлештәрҙә лә һөжүм иткән, Королевич Александр командалығындағы 1-се серб армияһы (Сербия Короллеге), Кумановоға яҡынлашып, көтмәгәндә төрөктәрҙең Көнбайыш армияһы менән бәрелешкән<ref name="bolgar">{{книга
|автор =
|заглавие = Енциклопедия «България»
|место = София
|издательство = БАН
|год = 1978
|том = I
|страницы = 190
}}</ref>. Төрөктәрҙең 180 мең, сербтарҙың — 120 мең һалдаты булған. тағы ла 40 мең төрөк һалдаты яҡында, Овчее полела, булған. Был ялан эргәһенән Александр армияһына өҫтәмә көс — [[Приштина]]ны яулаған 3-сө армия яҡынлашып килгән.

Был ситуацияла Александр ярҙамды тағы ла өс көн көтөргә булған. Көнбайыш армия командующийы ғосман Зәки паша киреһен эшләргә — төрөк ғәскәрҙәре дошмандан күберәк булған саҡта һөжүм итергә ҡарар иткән. Төрөктәр 23 октябрҙә төрөктәр атакаға күтәрелмәҫ элек, 21 октябрҙән по 22 октябргә тиклем, дошман армиялары бер-береһенә ҡаршы торған<ref name="one" />.

Һуғыш иртәнге сәғәт унда төрөк пехотаһының серб кавалерияһына һул флангыла һөжүменән башланған. Һуңғараҡ төрөктәр һул флангыла Дунай дивизияһына, һәм үҙәктә Морав дивизияһына һөжүм иткән. Һөжүм итеүселәр сербтарҙы көтөлмәгән хәлгә ҡуйғандар, етмәһә, улар төрөк армияһының төгәл һанын белмәгән һәм үҙҙәренең көсөнә ҡарағанда дошман һалдаттарының һаны аҙыраҡ тип уйлаған. Шуның өсөн һөжүмде кире ҡағыу маҡсатында сербтар пехотаның ҙур булмаған частарын ҡаршы ҡуйған һәм көндөҙгө икегә тулыһынса юҡ ителгән. Төрөктәрҙең һаны күп булғанлығын аңлаған сербтар яуға өс пехота һәм бер кавалерия дивизиһын ебәргән. Тағы ла ике дивизия резервта ҡалған. Дошманды флангтарҙан уратып алыу маҡсатында, төрөктәр үҙҙәренең күп булыуынан файҙаланған һәм ҡыр яҡтан да үтеп ингән. Сербтар быға яуап итеп, ғәскәрен һуҙылдырып теҙгән. Һөҙөмтәлә фронт оҙонлоғо 30 километр тәшкил иткән.

Был көндө ямғыр яуған һәм томан торған<ref name="one" />, шуның өсөн серб артиллеристарына дошмандың урынлашҡан урынын иҫәпләп сығарыуы сиктән тыш ҡыйын булған. Төрөктәр был турала белгән, шуның өсөн төш мәленә тиклем һул флангыға һәм үҙәк көстәргә ҙур һөжүм ойошторған. Шул уҡ мәлдә төрөктәрҙең тағы бер корпусы, сербтарҙы уң флангтан урап үтеп, манёвр яһаған. Әммә көндөҙгө сәғәт 3-тә һул флангыла ситуация үҙгәрә башлаған. Хәҙер урыны-урыны менән сербтар һөжүмгә күскән. Шулай уҡ Александрҙың 1-се армияһы тылына ынтылған төрөк корпусы ла табылған. Уның юлы ҡыйылған, һәм корпус сигенергә мәжбүр булған. Киске сәғәт 6-ла һуғыш туҡтаған. Алыш башында инициатива күрһәткән төрөктәр сигенгән.

[[Файл:Yaroslav Veshin - Na nozh.jpg|thumb|upright|<center>«Бысаҡҡа» — Ярослав Вешин картинаһы, 1912 год. Болгар пехотаһы төрөк позицияларына {{comment|ҡул һуғышында|врукопашную}} ҡоралһыҙ һөжүм итә</center>]] Киске сәғәт 7-лә болоттар тарлған<ref name="one" />, һуғыш яланын ай яҡтыртҡан. Төрөктәр бының менән файҙаланып, реваншҡа ынтылған: һул флангыла Дунай дивизияһына яңынан һөжүм иткәндәр. Хәҙер инде, томан булмағас, төрөктәр төбәп артиллерия утын асҡан. Атыштан һуң, пехотаның сигенеүе башланған, сербтар мылтыҡ һәм артиллерия уты асҡан. Ике яҡ та артиллерия ярҙамы менән файҙаланғанлыҡтан, сербтарҙың төрөктәр менән төнгө һуғышы көндөҙгөһөнә ҡарағанда күпкә ҡан ҡойошло булған. Киске 11 сәғәттә төрөктәр яңынан сигенгән, үҙ сиратында, сербтар дошмандың ҡайһы бер позицияларын биләгән. Төндә серб һалдаттары утыҙ километрлыҡ фронтта дөйө һөжүмгә әҙерләнә башлаған.

24 октябрҙең иртәһендә сербтар төрөк позицияларына көтмәгәндә артиллерия уты асҡан, шунан һуң пехота һөжүмгә күскән. Төрөктәр бындай иртә атаканы көтмәгән, бөтәһе лә окопта булған, шуның өсөн сербтар, пуляларын әрәм итмәҫ өсөн, дошманды «бысаҡлағандар». Көндөҙгө сәғәт 11-ҙә төрөк позицияларын тулыһынса серб армияһы баҫып алған, урыны-урыны менән локаль һуғыштар дауам иткән. Көндөҙгө сәғәт 2-лә һуғыш туҡтаған, төрөктәр [[Скопье]]ға табан сигенгән. Улар Куманово янында үҙ артиллерияһының күпселек өлөшөн — 156 орудиены ташлап ҡалдырған. Сербтар 2000 төрөк һалдатын, 100-гә яҡын офицерын әсирлеккә төшөргән.

==== Лозенград операцияһы ====
{{main|Лозенградская операция}}
[[Стамбул|Константинополю]]
Ғосман империяһының баш ҡалаһы [[Истанбул|Константинопол]]гә барған юлдағы төп ҡала Ҡыркларели (Ҡырҡ-Ҡылыс) (Лозенград) булған. Төрөктәрҙең көнбайыш армияһын көнсығышынан айырыу һәм Фракияға һөжүм итер өсөн, болгғар ғәскәренә ҡаланы баҫып алырға һәм уны тоторға кәрәк булған<ref name="bolgar" />, бшул маҡсатта Радко Дмитриевич (Радко-Дмитриев) етәкләгән Лозенград операцияһы әҙерләнелгән. Радко Дмитриевич операция уңышы һөжүмдең тиҙлеге менән бәйле тип иҫәпләгән. Төрөктәр, һөжүмде кире ҡағыу маҡсатында, фортификация нығытмаларын төҙөп бөтөрә һәм өҫтәмә көстәрен йәлеп итеп өлгөрә алмаҫ ине. Ҡырҡ-Ҡылысты баҫып алыу өсөн 1-се һәм 3-сө армияларҙы ҡоралландырырға кәрәк тип ҡарар ителә.

Әммә оҙаҡ яуған ямғырҙар юлдарҙы йыуҙырған һәм яландар һыу эсендә ятҡан була<ref name="one" />. Төрөктәр бындай һауа торошо дошманды тотҡарлар һәм улар ҡаршы тороуға яҡшыраҡ әҙерләнеп өлгөрөрбөҙ тип иҫәп тотҡан. Әммә болғарҙар ҡалаға табан хәрәктә итеүен туҡтатмаған. Тиҙлекте арттырыу маҡсатынды улар йөктәрҙе бушатҡан, ә ҡоралдарҙы һәм аҙыҡ-түлекте ҡулдарына тотҡандар. Хатта артиллерияны ла, ҡайһыларын бер нисә ат һөйрәһә, икенселәрен бер нисә кеше этеп килтергән. Шулай итеп, болғарҙар Ҡырҡ-Ҡылысҡа ваҡытында килеп еткән.

Был мәлгә төрөктәр ҡала тирәһендәге ҡалҡыулыҡтарҙы яулаған һәм үҙҙәренең артиллерияһын ҡуйған. Әйтер кәрәк, Ҡырҡ-Ҡылыс талап ителгәнсә нығытылмаған, ләкин таулы урын төрөктәргә позицияларын нығытырға мөмкинлек биргән. Ғәскәр һаны 45 000 кеше тәшкил иткән, улар менән Мәхмүд Мөхтәр паша командалыҡ иткән. Көнсығыш армияның Баш Командующийы Ҡырҡ-Ҡылысты ҡеүәтле нығытылған тип, ә урындағы ғәскәрҙәрҙең позицияһын етерлек уңышлы тип һанаған. Төрөктәрҙең гарнизонына ҡалаға 30 000 кешегә яҡын өҫтәмә көс яҡынлашҡан.

[[Файл:Radko Dimitriev.jpg|thumb|upright|left|Радко Дмитриевич (Радко-Дмитриев)]]. 1912 йылда Лозенград операцияһы барышында болғар ғәскәре менән етәкселек иткән]] Ҡаты алыш башланыр алдынан фон дер Гольц, төрөк ғәскәрҙәре инструкторы: ''«Ҡырҡларелиға эйә булыр өсөн өс ай ваҡыт һәм болғар армияһын һан буйынса ла, сифат буйынса ла өс тапҡыр артығыраҡ булырға тейеш»'' тип белдергән. 22 октябрҙә Болгарияның 1-се һәм 3-сө армияларының артта ҡалған бөтә өлөштәре тарттырылған һәм йәйелдерелгән. Шул уҡ көндө, төрөктәр Ҡырҡларели алдында торған бөтә алғы позицияларын да ҡалдырырлыҡ һуғыш башланған. Икенсе көнгә, 23 октябргә, болғарҙар ҡалаға ла һөжүм иткән. Ҡойоп яуған ямғыр арҡаһында насар күренгәнлектән, һуғышта артиллерия ҡулланылмаған.

Болғарҙар төнгә ҡарата Кайва ауылы янында дошмандың уң флангыһын һөжүм иткәнлектән, төрөк сафтары ҡаушап төшкән. Ғосман империяһының уң фланг ғәскәрҙәре ҡалала йәшеренгән. Улар артынан, ҡоралдарын, боеприпастарын, орудиеларын ташлап, төрөк көстәренең ҡалғандары ла позицияларын ташлап киткән. Мәхмүд Мөхтәр паша Ҡырҡларелинән тәүгеләрҙең береһе булып киткән. 24 октябрь иртәһендә болғарҙар һуғышмай-нитмәй буш ҡалған ҡаланы яулаған.

Ҡырҡ-Ҡылыста еңелгәндән һуң, Мәхмүд Мөхтәр паша Константинополгә ғәскәрҙең насар әҙерлеге һәм ҡурҡаҡлығы тураһында телеграмма һуға: ''«Был ғәскәр түгел, ә {{comment|әҙәм аҡтыҡтары|сволочь}}! Һалдаттар нисек итеп тиҙерәк Истанбулға барып етергә тип кенә хыяллана, сөнки уларҙы Истанбулда бешкән константинополь аш-һыуының тәмле еҫе саҡыра. Бындай ғәскәр менән бер нисек тә уңышлы ҡаршы тороп булмай…»''. Үҙ сиратында, Старая Загора митрополиты Мефодий икенсе көнөнә үк болғар батшаһы Фердинанд менән осрашҡан. Ҡырҡларелиҙы алыу буйынса <ref name="one" />телмәрендә ул Целокупная Болгария һәм болғар императорын телгә алған.

Рәсәй илсеһенең «Целокупная Болгария» хаҡындағы һорауына митрополит, был бары тик Ҡырҡларели эргәһендәге еңеү менән бәйле әйтелде һәм илдең етди ниәте түгел, тип яуап биргән. Үҙ ситартында, рәсәй илсеһе Болгария Балҡанда тотанаҡлыҡ күрһәтер һәм төбәктә өҫтөнлөк алыуға ынтылмаҫ тигән өмөтөн еткергән.

=== Төрөк ғәскәренең еңелеүе. Аңлашылып бөтмәгән хәл ===

==== Көнсығыш армияһының еңелеүе ====
Лозенград операцияһынан һуң, төрөк ғәскәрҙәренең тарҡау сигенеүе дауам иткән. Фронтҡа йүнәлгән 16-сы корпус та шулай уҡ ҡаушап ҡалған, һәм 24 октябрҙә сигенә башлаған. Төрөктәрҙе берәү ҙә эҙәрлекләмәгән, болғарҙар, дошман менән бәрелешеүҙең уңайлы мәлен тулыһынса юғалтып, еңелгән Ҡырҡларелиҙа ҡалған. 27 октябрҙә фронттан киткән төрөк һалдаттары Аркадиополдә (Люлебургаз) тупланған. Өс көн эсендә сигенеүсе армия барлығы 60 километр юл үткән.

[[Файл:Ottoman soldiers after the First Balkan War.png|thumb|upright|<center>Константинополгә юлланған сигенеүсе төрөк һалдаттары</center>]] Һалдаттарҙың артынан ҡалаға Мәхмүд Мөхтәр паша ла килгән. Ул армияның тарҡау сигенеүен туҡтатҡан һәм яңы частар формалаштырған. Был ваҡытҡа Истанбулдан өҫтәлмә көстәр килгән. Төбәктә барлығы 120 000 мең ғәскәр тупланған. Абдуллах паша, Көнсығыш армияның Баш Командующийы, реванш алырға ҡарар иткән. Ул болғар ғәскәрҙәренең һөжүмен Ҡарағас йылғаһының һаҙлыҡлы урынында туҡтатырға, ә һуңынан контрһөжүмгә күсергә теләгән. 27 октябрҙә үк төрөктәр һуғышҡа тулыһынса әҙер булған, һәм Мәхмүд Мөхтәр паша үҙенең ғәскәрен Бунар-Ғиссарға йүнәлткән. Был төбәктә төрөктәргә дошмандың Радко Дмитриев командалығындағы өс дивизияһы ҡаршы торған. Уға ярҙамға Люлебургазды юл ыңғайы алырға ынтылған Болгарияның 1-се армияһы ашыҡҡан.

Шулай итеп, Яни — Аркадиополь яңы фронты барлыҡҡа килгән. 29 октябрҙә һуғыштар тағы ла аяуһыҙ барған, ә болғарҙарҙың 1-се армияһы ямғыр боҙған юл арҡаһында тотҡарлыҡланған. 30 октябрҙә төрөктәр һөжүм башларға маташҡан. Яниҙан Люлебургазға тиклемге урынды яҡлаусы өс дивизияға болғар командованиеһы ''«үҙ позицияларығыҙҙа үлегеҙ, ләкин уларҙы бирмәгеҙ»'' тигән бойороҡ биргән. 31 октябрҙә төрөктәр болғарҙарҙың уң флангыһына эйә булырға тырышҡан, күп юғалтыуҙар менән атака кире ҡағылған. 1 ноябрҙә болғарҙарҙың 1-се армияһы Люлебургазды алған, һәм шул көндөң кисендә ситуация Болгария файҙаһына үҙгәрә. Болғарҙарҙың 4-се пехота дивизияһы төрөктәрҙең үҙәктәге оборонаһын тарҡата һәм Ҡарағас янында һөжүмгә күскән. 2 ноябрҙә Көнсығыш төрөк армияһы де-факто үҙенең булмышын юғалтып, барса фронт буйынса сигенгән. Уның ҡалдыҡтары Чаталджи оборона һаҡлау линияһына күскән. Болғарҙар 3000 һалдат һәм офицерҙы әсирлеккә төшөргән һәм дошмандың 4 байрағын, 50 артиллерия орудиеһын һәм 100 йәшник артиллерия боеприпастарын ҡулға төшөргән<ref name="one" />.

==== Көнбайыш армияһының еңелеүе ====
25 октябрҙә, Ҡоман алышының иртәгәһенә, сигенеүсе төрөктәр Скопьеға туплана башлаған. Улар менән бергә Македонияның төньяғынан ҡалаға ҡасаҡтар, барлығы 150 000 кеше, ағылған. Ҡағиҙә булараҡ, былар православ сербтар һәм болғарҙар һөжүменән ҡурҡыусы мосолмандар булған. Ғосман империяһы ғәскәренең бер өлөшө Скопьела ҡалған, ҡалғандары {{comment|хәрби хеҙмәттән ҡасып киткән|дезертировали}}. Ҡалала барлығы 40 000 һалдат йыйылған.

Зәки паша ла Скопьеға килгән. Ул ҡаланан Салоникиға Көнбайыш фронты командующийына телеграмма ебәрә. Зәки паша армияны тарҡатып яңынан ҡорорға һәм «һуңғы тамсы ҡан ҡалғансы» Скопьены обороналауға әҙерләнергә кәрәк тип хәбәр иткән. Ысынында быны тормошҡа ашырып булмаған, сөнки яуҙан һуң төрөк ғәскәре рухи тарҡалыш кисергән, һәм бөтә ҡорал һәм һуғыш ҡорамалдары Ҡоманда ҡалған була. Нотабли һәм ҡала коменданты тағы бер алыш Төркиәнең еңелеүе, ә ҡаланы сербтарҙың бомбаға тотоуы меңәрләгән ҡасаҡтың һәләк булыуы менән тамамланыуын аңлаған, һәм командирҙы пландарынан һүрелергә өндәгән. 26 октябрҙә Зәки паша ҡаланан йәшерен китә. Етәксеһеҙ ҡалған ғәскәр өйҙәренә таралған. Ҡала властары, анархия булдырмаҫ өсөн Скопьены уларға тапшырыу ниәтенән, рәсәй генераль консулы Калмыковҡа Сербия менән һөйләшеүҙәр барышында аралашсы булыуҙарын үтенгән.

[[Файл:AleksandarI-Karadjordjevic.jpg|thumb|upright|left|Александр I Карагеоргиевич. Беренсе Балҡан һуғышы барышында, батша улы булараҡ, шәхсән 1-се серб армияһын етәкләгән]] Шул уҡ көндө ҡалаға король улы Александр I Карагеоргиевич командалығындағы 1-се армияның 16-сы полкы ингән. Төрөк Көнбайыш армияһының ҡалдыҡ көстәре сигенеүен дауам иткән<ref name="bolgar" />. Улар Вардар йылғаһы үҙәненә сыҡҡан һәм Велес ҡалаһына барып еткәнсе хәрәкәт иткән. Велесты дошманға ҡалдырып, оҙаҡ тормайса Прилеп ҡалаһы аша Манастирға (Битола) йүнәлгәндәр<ref name="bolgar" />. Манастирҙа уларҙы бер ҙә һуғышта булмаған резерв көткән<ref name="unu" /><ref name="bolgar" />.

Сербтар төрөктәрҙең тактикаһын аңлаған, һәм Александр армияһы дошманды Прилеп эргәһендә тоторға маташҡан. бының өсөн ғәскәр ике өлөшкә бүленгән һәм һәр өлөшө ҡалаға үҙенең юлы менән: беренсеһе — Велестан Прилепҡа тура юлдан, икенсеһе — Криволак аша үткән юлдан киткән. Унан Манастирға бер юл ғына барғанлыҡтан, ғәскәр Прилепта ҡушылырға тейеш булған.

2 ноябрҙә болғарҙарҙың 2-се армияһы Неврокопты яулаған, шулай итеп Македонияны ҡалған Төркиәнән айырған<ref name="bolgar" />. Шул уҡ көндө Прилепҡа үтеп барышлай серб ғәскәренең уң колоннаһы Бабине-Планина үткәүеленә сыға. Ошонда төрөктәрҙең тау артиллерияһына эйә булған 20 меңлек ғәскәре менән килеп бәрелешә<ref name="unu" />. Сербтар һаны 40 мең булһа ла, улар тауҙар арҡаһында киң йәйелеп хәрәкәт итә алмаған. Шуның менән бергә, серб ғәскәрҙәре тауҙарҙа ут асыу мөмкинлеген бирмәгән ялан артиллерияһына ғына эйә булған. Бындай ситуацияла сербтар өсәр роталап сафтарға теҙелгән һәм төрөктәргә тығыҙ стена булып һөжүм иткән. Үткәүелде уратҡан бейеклектәр өсөн дә һуғыш барған, һәм 5 ноябрҙә дошманынан техник һәм тактик өҫтөнлөгө булған төрөк ғәскәре еңелә һәм Манастирға сигенә. Ҡала эргәһендә тағы ла бер ҡаты алыш булған, һәм уның һөҙөмтәһендә 50 мең төрөк үҙ теләктәре менән серб ғәскәренә бирелгән. Армияһы {{comment|баш эйгәнгә|капитуляция}} тиклем үк әле Али Риза паша һәм Зәки паша ҡасып киткән. Зәки паша, 30 мең һалдаты менән, ҡамауҙан сыға һәм Флоринаға сигенә алған. Флоринала улар Манастирға, серб союздаштарына, ашыҡҡан грек ғәскәре менән бәрелешкән. Гректар менән алышҡанда Зәки паша һәләк була. Жәвид паша, тороп ҡалған ғәскәр менән, Янинаға сигенгән һәм ҡаланы бер нисә көн һаҡлай алған. Шулай итеп, Ғосман империяһының бөтә Көнбайыш армияһы тар-мар ителгән<ref name="unu" /><ref name="bolgar" />.

Һуңғараҡ, 22 ноябрҙә, болгарҙар төрөктәр менән оҙаҡҡа һуҙылған артиллерия атышынан һуң Гумулжинға ингән. Көнсығыш төрөк армияһының ҡалған өлөшө 26 ноябрҙә тыныслыҡ килешеүе тураһында һөйләшеүҙәр алып барған, ә 27 ноябрҙә, болғарҙарға уңайлы булған шарттарҙы үтәп, баш һалған. Һөҙөмтәлә Болгария отряд начальнигы Меһмет Ямер пашаны һәм 265 офицерҙы, шулай уҡ 12 мең һалдатты әсир иткән. Бынан тыш төрөк тау артиллерияһының 8 орудиеһы, 2 пулемёты һәм 1500 аты болғарҙар ҡулына төшкән.

==== Грек ғәскәрҙәренең хәрәкәте ====
Беренсе Балҡан һуғышы осоронда грек армияһының хәрби составы башҡа союздаштары менән бергә һуғышты сикте киҫеү һәм Төркиә биләмәһенә үтеп инеү һөжүменән башлаған. Фессалиянан Македонияға, төньяҡ-көнбайыш үткәүеле аша, һуғышып (Сарантапоро эргәһендәге ҡаты алыш) барып, грек армияһы 12 (25) октябряүҙә Козани ҡалаһын азат иткән.
Грек армияһы командующийы, тәхеткә ултырырға тейешле принц Константин I, төньяҡ-көнбайышҡа, ул саҡта гректар күп йәшәгән Манастир (Битола) ҡалаһына һөжүм итергә ниәтләгән, әммә премьер-министр Элефтериос Венизелостың талабы буйынса армияны көнсығышҡа, Македонияның баш ҡалаһына, Салоники ҡалаһына йүнәлткән.
20 октябрҙә (2 ноябрь) грек армияһы Янница (Янница эргәһендә ҡаты алыш) ҡалаһын һуғышып алған һәм шулай итеп Салоникиға юл асҡан<ref>
[Σόλων Γρηγοριάδης, Οί Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912—13, Φυτράκης, σελ. 246—249]</ref>.
25 октябрь (7 ноябрь) иртәһендә грек армияһы Салоникиға яҡынлаған. Был ҡала, сит ил консулдары күп йәшәгән сауҙа порты булған. Грек армияһының яҡынлашыуын белгәс, улар Салоникиҙың емерелеүенән һәм таланыуынан ҡурҡып, ҡала комендантынан һуғышмайса бирелеүҙе талап иткән. Шул уҡ көндә, киске сәғәт 11-ҙә Салоники баш һалған. Һуғыш тамамланғансыға тиклем ҡоралһыҙландырылған 25 мең төрөк һалдаты казармаларға оҙатылған.
Әйтергә кәрәк, гректар ҙа, төрөктәр ҙә береһе-беренә ихтирам күрһәткән<ref name="doi">{{книга
|заглавие = Балканская война. 1912—1913 гг
|ссылка = http://militera.lib.ru/h/balkanwar/index.html
|место = М.
|издательство = Издание Товарищества издательского дела и книжной торговли Н. И. Пастухова
|год = 1914
}} Глава «Война Греціи съ Турціей»</ref>. 8 ноябрҙә грек армияһы ҡаланы азат иткән.
Һуңлабыраҡ килгән болғар армияһы төрөк командующийына {{comment|баш һалыу|капитуляция}} документына ҡабат ҡул ҡуйҙыртырға һәм ике власлылыҡ талап итергә маташыуы барып сыҡмаған. Төрөк командующийы Таһшин паша был эштән баш тартҡан<ref>[Σόλων Γρηγοριάδης, Οί Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912—13, Φυτράκης, σελ. 35]</ref>.
Ҡала ҡабат грек ҡалаһына әйләнгән. Салоникиҙа контроль урынлаштырғандан һуң, грек армияһы үҙенең төп көстәрен яңынан Көнбайыш Македонияға йүнәлткән. Грек армияһының 4-се дивизияһы 6 (19) ноябрҙә Флорина ҡалаһын азат иткән һәм Манастирға йүнәлгән, әммә серб ғәскәре уларҙан алда өлгөргән.
Салоникиҙы азат итеү менән бер тапта грек командованиеһы ғәскәрен диңгеҙ аша Эпир провинцияһына күсергән. Бында, ысынында 1 дивизиянан ғына торған Эпир фронты тип аталған ҡыйыу көстәр, һуғыш башланыу менән, уға йөкмәтелгән һаҡланыу бурысын боҙоп, һөжүм һуғышын алып барған, әммә Эпирҙың баш ҡалаһы Янина эргәһендәге төрөк һаҡланыу нығытмаларын емерә алмаған.
1913 йылдың башына, ғәскәрҙәрен күсергәндән һуң, Эпир фронты грек армияһының (Бизани эргәһендәге ҡаты алыш) төп фронтына әүерелгән.
Участие греческого флота в войне имело огромное значение для союзников, поскольку полностью нарушило морские коммуникации османов в Эгейском море.
[[3 декабрҙә]] грек һәм төрөк хәрби-диңгеҙ флоттары араһында Дарданелл боғаҙына яҡын Элли эргәһендәге ҡаты алыш булған. Гректар был һуғышта еңгән, төрөк флоты Эгей диңгеҙен ташлап китергә мәжбүр булған. Һөҙөмтәлә грек флоты Ғосман империяһының көнбайыш ярынан алып Грецияның көнсығыш ярҙары араһындағы һыу өҫтөн араны контролдә тотҡан. Төрөктәр хәлде үҙ яғына ауҙармаҡсы иткән, һәм шул сәбәптән 1913 йылдың 18 ғинуарында Лемнос эргәһендә һуғыш булған. Был һуғышта ла гректар еңгән, ә төрөк караптары Дарданеллға, яр буйы батареялары ышығына табан хәрәкәт иткән.

==== Андрианополде ҡамауҙың башланыуы ====
{{main|Осада Адрианополя}}
Болғарҙарҙың 2-се армияһы һуғыш башланғанда уҡ Адрианополгә (Одрин) һөжүм итеү һәм уны яулау бойороғон алған. Ҡала стратегическое әһәмиәтле: уның аша Балҡан ярымутрауының көнбайышын һәм көнсығышын тоташтырған урында урынлашҡан; Адрианополь аша төрөктәрҙең Көнбайыш армияһына яу ҡорамалдпры, аҙыҡ-түлек һәм өҫтәлмә килтерелгән. Ҡаланы ҡамауҙы башлағанда унда 70 000 төрөк һалдаты булған. Йылғалар ҡаланы дүрт: төньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ-көнсығыш өлөшкә бүлгән. Ҡалала ҡәлғә һәм уның тирә-яғында бер нисә километрҙа нығытмалар булған. Улар үҙ-ара яҡшы юлдар менән тоташҡан һәм был дошмандың көтөлмәгән яуына теләһә ҡайһы урында ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән.

Ҡәлғәгә яҡынлашҡан Балҡан союзы отрядтары 3 ноябрҙә, ҡаланы тығыҙ ҡулсаға алғандан һуң, төрөктәрҙең ныҡышмалы ҡаршылығына осраған<ref name="one" />. Командование алдында аҡланыр өсөн, ҡамау блокада хаҡында 29 октябрҙә үк рәсми хәбәр ителгән була.

[[Файл:Bulgarian army adrinople.jpg|thumb|left|<center>Болғар пехотаһы яҡындағы ҡалҡыулыҡтарҙан Адрианополь ҡалаһы ҡәлғәһен утҡа тота</center>]] Ҡаланы ҡамағандан һуң, төрөктәр фронтты ҡала ҡәлғәһенән мөмкин тиклем алыҫыраҡ алып ташлау маҡсатын ҡуйған. Үҙ сиратында, союздаштар төрөк ғәскәрҙәрен, улар ҡабат кире сыға алмаҫлыҡ урынға, фортҡа, «ҡыуып индерергә» маташҡан. Был килеп сыҡһа, улар төрөктәрҙе асҡа үлтерергә ниәт иткән, һәм төрөктәр ҙә был осраҡта ғәскәрҙәрҙең тимер юл буйлап хәрәкәт итеүенә ҡамасаулай алмаған.

Оҙайлы ҡамау барышында Балҡан союзы көстәре бер нисә тапҡыр үҙгәргән. Шулай, болғарҙарҙың 2-се армияһынан Чаталжинский фронтына 3-сө дивизия киткән, уларҙы сербтарҙың ике дивизияһы алмаштырған. Һуңыраҡ ул кире ҡайтҡан, ләкин Чаталжа өсөн барған ҡан ҡойошло һуғыштарҙан һуң уның составы тулыһынса алмаштырылған булған. Шулай уҡ уның менән бергә Ҡыржалий отряды ла килгән. Дөйөм алғанда, һуғыштар тыныслыҡ килешеүкнә саҡоы барған. Тыныслыҡ килешеүе буйынса, төрөктәр үҙҙәренең ҡамауға алынған ҡалаларына һуғыш ҡорамалдары, аҙыҡ-түлек, ҡорал, өҫтәлмә көс һ. б. килтерә алмағанлыҡтан, килешеү осоронда ҡалала аҙыҡ-түлек бөткән.

==== Чаталжин һуғышы ====
{{main|Чаталджинское сражение}}

2 ноябрҙә ысынбарлыҡта ике төрөк армияһы: Македония армияһы тип аталған Көнбайыш армияһы ла, көнсығыш армияһы ла тар-мар ителгән. Шуға ҡарамаҫтан, һуғыштар дауам иткән. Айырып әйткәндә, Көнсығыш төрөк армияһының ҡалдыҡтары, нығытылған урындары булған Чаталжиға ҡасҡан. Шунда һалдаттар болғрҙарҙың һөжүмен туҡтатырға өмөтләнгән.

Чаталджи нығытылған һыҙмаһы Рус-төрөк һуғышына (1877—1878) тиклем төҙөлгән. Ул [[Ҡара диңгеҙ]]ҙән алып [[Мәрмәр диңгеҙе]]нә тиклем Ҡараһыу йылғаһының көнсығыш яры буйлап һуҙылған булған. Был һыҙма бельгия инженеры Анри Алексис Бриальмон планы буйынса поектланған, артабан Блум паша уны төҙөп бөтөргән һәм яңынан ҡорған. Бында 27 форт һәм батарея, 16 ялан нығытмаһы, 16 редут (көньяҡта 8, төньяҡта 8) торған. Һәр фортта гарнизон: 4 йыраҡ атыусы орудие һәм 2 рота торғвн. Улар фугастар, тимерсыбыҡ кәртәләр һәм күп һанлы соҡорҙар менән уратылған. Стратегик яҡтан мөһим форттарҙа туранан-тура казематтарҙан автоматик рәүештә снарядтар ҡеүәтле бирелгән орудие ҡоролмалары урынлашҡан. Бынан тыш, күптән түгел булып үткән Италия-төрөк һуғышынан һуң төрөктәр Дарданеллдан Чаталжин һыҙмаһына бик ҙур яр орудиелары һәм электр прожекторҙары килтергән булған<ref name="one" />.

[[Файл:Наступление на Чаталджинскую укреплённую линию.png|thumb|Чаталжин нығытылған һыҙмаһы һәм болғар армияһы һөжүменең төп йүнәлештәре һүрәтләнгән 1912 йылғы карта]] Һалдаттар өсөн ер аҫтында нығытылған бункерҙар һәм казематтар төҙөлгән булған. Улар барыһы ла [[телеграф]] һәм [[телефон]] бәйләнеше менән тоташтырылған булған, ә хәрәкәт итеү өсөн дошман утынан йәшеренеү өсөн махсус үткәүелдәр булған. Һыҙманың төньяҡ сиге Ҡара диңгеҙгә, ә көньяғы — Мәрмәр диңгеҙенә терәлгән булған. Был урында диңгеҙ тәрәнлеге хәрби караптар ярға яҡын килерлек һәм дошманды утҡа тоторлоҡ булған. Шуның өсөн һыҙманы уратып үтеп булмаған. Ғосман империяһының баш ҡалаһы — Истанбул — менән Чаталжи һыҙмаһы ике шоссе юл һәм тимер юл менән бәйләнгән булған, һәм был ҡыҫҡа ваҡыт эсендә көстәргә өҫтәлмә һәм һуғыш ҡорамалдарын килтереү мөмкинлек биргән. Һаҡлау һыҙмаһы командованиеһының штаб-квартираһы Хадем-Киой тимер юл станцияһында булған. Һуғыш башланыуға тиклем һыҙмала 125 меңгә яҡын төрөк һалдаты булған<ref name="one" />.

Был һыҙма янында 1-се һәм 3-сө болғар армияларының һөжүме туҡтатылған. Уларҙың позициялары Ҡара диңгеҙҙән алып Мәрмәр диңгеҙенә тиклем бик күп тау һәм һаҙ булған — ауыр үтә торған ерҙә урынлашҡан. Был ваҡытҡа болғарҙарға өҫтәлмә көс — быға тиклем Эдирнены ҡамаған 3-сө дивизия һәм 2-се армияның 9-сы дивизияһы часы килгән. Һөҙөмтәлә болғар көстәре төрөк көстәре менән тигеҙләнгән: 125 мең кеше һәм 208 артиллерия орудиеһы. Әммә төрөктәр менән яңы үткән һуғыштарҙан һуң армия арыған, рух төшкән һәм тарҡау булған, шуның өсөн ғәскәрҙең 1/3 өлөшө генә әҙер булған. Төрөктәрҙә лә бәлә тыуған: уларҙың армияһында {{comment|ваба|холера}} башланған.

Дошмандың күренеп торған өҫтөнлөгөнә һәм Истанбул юлында торған ҡеүәтле нығытмаларына ҡарамай, генерал Радко Дмитриев Болгарияның ҡамау ҡорамалдарын көтмәҫкә һәм нығытмаларҙың беренсе һыҙмаһын шундуҡ яулап алырға булған. Командующий, төрөк ғәскәре болғар ғәскәренән әллә ни артыҡ булмағанын да, ә  Чаталжи һыҙмаһы арыған болғар ғәскәренең һөжүменә сыҙарлыҡ булғанын да аңламайса, ваҡиғалар сиселешен тиҙләтергә уйлаған. Ысын мәғәнәһендә хата булған ''«Деркос күленән көньяҡҡараҡ торған бейеклектәрҙәге редуттарға һөжүм итергә»'' тигән бойороҡ бирелгән.

17 ноябрҙә иртә таңдан, Деркос янындағы редуттарҙы утҡа тотҡандан һуң, болғарҙар һөжүмгә күскән. Езетин ауылы янындағы уң флангыла 1-се армияның 1-се, 6-сы һәм 10-сы дивизиялары торған. Иртәнге сәғәт 9-ҙа болғарҙар урындағы бер нисә ауылға ингән, ә 9-сы һәм 4-се дивизиялар потеряли поддержку артиллерия ярҙамын юғалтҡан һәм башҡа ике төрөк редутынан километрҙа окоптарҙа урынлашҡан. Төш ваҡытта Ҡара диңгеҙ яр буйына төрөк броненосецтары яҡын килгән һәм болғар ғәскәренә ут асҡан. Көндөҙгө сәғәт 3-тә  Болгарияның 1-се армияһы дошман редуттарынан ярты километрҙа окоптароҙа ятҡан, ә киске сәғәт 9-ҙа болғарҙар, уларҙы яҡлаусыларҙың юлын киҫеп, дошмандың өс редутын яулаған. Үҙ сиратында, төрөктәр киске контратакаға күтәрелгән, әммә 1-се армия удержала позицияны һаҡлап ҡалған һәм һөжүмде кире ҡаҡҡан. Болғарҙар 18 ноябрҙә, күп юғалтыуҙар булһа ла, шулай ҙа баштағы позицияларына сигенгән. Һөжүм башында болғар армияһы мәңгелеккә 10 мең кешене юғалтҡан, тағы 20 меңе яраланған.

19 ноябрҙә 1-се һәм 3-сө болғар армияһы, позиция һуғышын алып барыу маҡсатында нығытмалар ҡора һәм окоптар ҡаҙа башлай. Был саҡта болғар армияһында ла ваба һәм ҡарамыҡ тиф башланған, һәм был һалдаттарҙы сафҡа яраҡһыҙландырған. Бер нисә көн барған позицион һуғыштарҙан һуң дошманлашыусы яҡтар тыныслыҡ килешеүе хаҡында уйлай башлаған<ref name="one" />. Һөйләшеүҙәр башланған.

=== Беренсе Балҡан һуғышында авиация ===
1912 йылдың 16 октябрендә Болгария хәрби-һауа көстәре поручиктары Радул Милков һәм Продан Таракчиев Балҡанда беренсе булып хәрби осош яһаған, бында разведка эшләгәндәр һәм бер нисә ҡул гранатаһын ташлағандар. Был көндә «София-1» хәрби шары тарихта тәүге тапҡыр һауала осоу аппараттарының һәм авиация сараларының үҙ-ара бәйләнешен тәьмин иткән. 1912 йылдың 17 октябрендә поручик Христо Топракчиев һәм рус лётчигы Тимофей Ефимов на самолетах [[Blériot XI|Блерио XI]] самолёттарында беренсе тапҡыр дошман позицияларына листовкалар ташлай. Үҙе теләп һуғышҡа ингән итальян пилоты Джовани Сабели һәм болғар күҙәтеүсеһе В. Златаров Балҡан һуғышы барышында тәүге тапҡыр дошманды һауанан бомбаға тотҡан. 1912 йылдың 30 октябрендә донъя тарихында тәүге тапҡыр подпоручик Ст. Калинов йөрөткән хәрби авиация самолётында күҙәтеүсе Райна Касабова хәрби йөкләмә үтәй. 1912 йылдың 12 ноябрендә донъя тарихында тәүге тапҡыр поручиктар Р. Милков, Н. Богданов, Ст. Калинов һәм рус лётчик Н. Костин төркөм менән хәрби осош яһай — Эдирналағы Караагач тимер юл станцияһына, төрлө яҡтан инеп, һөжүм итә. 1913 йылдың 26 ғинуарында поручик П. Попкрыстев һәм итальянлы Дж. Сабели Мәрмәр диңгеҙе өҫтөнән беренсе хәрби осош яһай һәм тарихта беренсе тапҡыр һауанан дошман хәрби карабына, «Хәйреддин Барбароса» броненосецына, бомба ырғыта<ref name="nedkov">{{cite book |title=Въздушната мощ:Зараждане |last=Недялков |first=Димитр |authorlink= |coauthors= |year=1999 |publisher=Издателство «Ваньо Недков» |location= |isbn=954-8176-43-2 |page= |pages=296 |accessdate= |url=}}</ref>
1913 йылдың 24 ғинуары/5 февралендә грек пилоттары Аристидис Морайтинис һәм Михаил Мутусистың Дарданелл боғаҙы өҫтөнән Maurice Farman MF.7 самолётын үҙгәртеп эшләнгән гидропланда хәрби осошо һәм ғосман караптарына һөжүм итеүе донъя тарихында тәүге хәрби-диңгеҙ авиацияһына нигеҙ һалған<ref name=historynet>{{cite web
 | author=Jon Guttman
 | title=Air Attack Over the Dardanelles - Sidebar: September '98 Aviation History Feature
 | format=HTM
 | url=http://www.historynet.com/air-attack-over-the-dardanelles-sidebar-september-98-aviation-history-feature.htm
 | accessdate=2010-05-04
 |work=historynet.com}}</ref>.

=== Ваҡытлыса килешеү ===

==== Ваҡытлыса килешеүгә ҡул ҡуйыу ====
{{main|Лондонская мирная конференция (1912—1913)}}
[[Файл:SultanmehmedV1917.jpg|thumb|upright|left|Меһмед V, төрөк солтаны. Балҡан һуғыштары йылдарында [[Ғосман империяһы]]нда хакимлыҡ иткән]]
Болғарҙарҙың Чаталжаға һөжүме уңышһыҙлыҡҡа осрағандан һуң Эдирнены ҡамау оҙаҡҡа һуҙылған, черногорлылар Шкодерға уңышһыҙ һөжүм итә, ә төрөктәр болғарҙарҙың Истанбулға яҡынлауынан ҡурҡҡанлыҡтан, тыныслыҡ килешеүе тураһында һөйләшеүҙәр башланған. Һуғышҡа башҡа илдәр ҡушылыуын теләмәгән [[Европа]] илдәре һөйләшеүҙәрҙе хуплаған. Был мәлдә, Рәсәйгә яҡын торған Балҡан союзынан ҡурҡҡан Австро-Венгрия Төркиә яғында һуғышҡа инергә торғанлыҡтан, Европала хәл хәүефле була барған. Австро-Венгрия империяһы конфликтҡа яңы европа дәүләттәрен йәлеп итһә, был бөтә европа һуғышы менән янай.

Болғар армияһына ял итергә һәм аҙыҡ-түлек, һуғыш ҡорамалдарын тулыландырырға кәрәк була, ә төрөктәр һуғышта бик күп һалдатын юғалтҡанлыҡтан, яҡтар килешеүгә ҡул ҡуйырға ашыҡмай һәм һөйләшеүҙәр һуҙыла. Башта Балҡан союзы Эдирне һәм Чаталжи позицияларын тапшырыуҙы талап итә, бер аҙҙан был талаптар кире ҡағыла, әммә был юлы болғарҙар төрөк ғәскәрҙәрен Ешилькёйға (Сан-Стефано) күсереүҙе талап иткән. Ошо осорҙа Шкодер, Эдирне һәм Чаталджи эргәһендә позицион һуғыш барған.

2 декабрь кисендә тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйылған. Әгәр ҙә грек флоты төрөк порттарынан ҡамауын алһа, төрөк караптары үҙенең пехотаһын тотҡарлыҡһыҙ Македонияға ташый аласаҡ тигән һылтау менән, был килешеүгә Греция ғына ҡул ҡуймаған. Греция килешеүгә ҡул ҡуймаһа ла, һуңғараҡ уның делегацияһы барыбер Лондонға тыныслыҡ конференцияһына бара.
Тыныслыҡ килешеүенә ярашлы түбәндәге ҡараға киленә<ref name="one" />:

# Һуғышыусы ике яҡтың ғәскәрҙәре лә килешеүгә тиклем биләгән позицияларында ҡала.
# Ҡамалған төрөк ҡалалары аҙыҡ-түлек, һуғыш ҡорамалдары, дарыу һ. б. менән тәьмин ителергә тейеш түгел.
# Фронттағы Балҡан союзы көстәре, үҙҙәре контролдә тотҡан юлдар һәм төрөктәрҙең флоты торған Ҡара диңгеҙ аша, кәрәк булған бөтә кәрәкле нимә менән етерлек тәьмин ителергә тейеш.
# Шул уҡ йылдың 26 декабрендә [[Лондон]]да тыныслыҡ килешеүе буйынса һөйләшеүҙәрҙе башларға тейеш булалар.

==== Һөйләшеүҙәрҙең килеп сыҡмауы ====
{{see also|Младотурки}}
1912 йылдың 26 декабрендә британ баш ҡалаһында — Лондонда — бер яҡтан Греция, Болгария, Черногория һәм Сербия һәм икенсе яҡтан Ғосман империяһы араһында килешеү буйынса һөйләшеүҙәр башлана. Төрөктәргә отошло булмаған килешеү буйынса Төркиә вәкиле Ғосман Низами паша туранан-тура: ''«Беҙ тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйырға түгел, ә Төркиә һуғышты дауам итерлек етерлек көскә эйә булыуын иҫбатларға килдек»'' тип белдерә.

Төркиәнең юғалтҡан территориялар буйынса риза булмауы арҡаһында һөйләшеүҙәр 1913 йылдың ғинуарына саҡлы һуҙыла. Процесты тиҙләтеү маҡсатында, 27 ғинуарҙа бөйөк державалар, [[Бөйөк Британия]], [[Германия]] империяһы, [[Австро-Венгрия]], [[Франция]], [[Рәсәй империяһы]] һәм [[Италия]] [[Ғосман империяһы]] хөкүмәтенә коллектив мөрәжәғәт менән сығалар. Мөрәжәғәттә, болғарҙарҙың Истанбулға яҡынайыуы менән бәйле, һуғыш хәрәкәттәрен Кесе Азияла йәйелдерелеү ҡурҡынысы тураһында иҫкәртелә. Шуның менән бәйле, бөйөк державалар Төркиәнең тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйыуын һораған, алмашына һуғыштан һуң илде тергеҙеүгә ярҙам итергә вәғәҙә биргәндәр.

22 ғинуарҙа төрөк хөкүмәтенең бөтә вәкилдәре лә кәңәшмәгә саҡырылған. Бөйөк державаларҙың Төркиәгә мөрәжәғәте тураһында фекер алышалар. 
''«Һуғыштың яңынан тоҡаныуы империяны ҙур хәүеф аҫтына ҡуя һәм бындай осраҡта ҡеүәтле европа кабинеттарының кәңәшенә ҡолаҡ һалырға тура килә»'' тигән фекерҙән сығып, тыныслыҡ килешеүен төҙөргә кәрәклеге тураһында ҡарар ҡабул ителә<ref name="one" />.

[[Файл:Young Turksfirstcongress.jpg|thumb|'''Йәш төрөктәр''' конференцияһында ҡатнашыусыларҙың фотографияһы]]
Әммә Төркиәнең тыныслыҡ килешеүенә тиҙерәк ҡул ҡуйыуын теләгән дошмандары күҙаллай ҙа алмаған көтөлмәгән хәл тыуа. 23 ғинуарға, кәңәшмәнең икенсе көнөнә, Әнүәр паша етәкләгән «Берләшеү һәм прогресс]]» партияһы ағзалары һәм улар яҡлылар (шул иҫәптән офицерҙар һәм һалдаттар), хөкүмәт вәкилдәренең ултырыштар залына баҫып инәләр. Бәрелеш барышында зада бер нисә министр, атап әйткәндә, вәзир һәм хәрби министр үлтерелә. Бынан тыш, һалдаттар христиан сит ил эштәре һәм элемтә министрҙарын туҡмайҙар. Әнүәр паша залдағыларға мөрәжәғәт итеп, былай тигән<ref name="one" />: ''«Һеҙ Эдирне ҡалаһын һәм барлыҡ европа биләмәләрен биреү кеүек хурлыҡлы килешеүгә әҙер тораһығыҙ, ә үлемдән ҡурҡмаған милләт һуғыш талап итә, бөтә ил һәм армия исеменән һис кисектермәй {{comment|отставкаға|дәүләт һәм хөкүмәт хеҙмәтенән бөтөнләй}} китеүегеҙҙе талап итәбеҙ»''.

Әнүәр паша тәҡдим иткәнсә, кабинет отставкаға киткән. Үҙ сиратында, Ғосман империяһы менән идара итеү ''Йәш төрөктәр'' ҡулына күскән. Килеп сыҡҡан хәлдә 28 ғинуарҙа Балҡан союзы яңы төрөк хөкүмәтенә бын шундай нота ебәргән: ''«Моғайын, күптән түгел Истанбулда булып үткән ваҡиғалар килешеү төҙөүгә бөтә өмөттө өҙгәнлектән, союздаштар, сикһеҙ үкенесле булыуға ҡарамаҫтан, үткән йылдың 3 декабрендә Лондонда башланған килешеүҙе туҡтатыуҙы иғлан итә»''<ref name="one" />. Шул уҡ көндә Болғар ғәскәренең Баш командующийы төрөк командованиеһына, һуғыш 3 февралдә киске сәғәт 7-лә башлана тип, телеграмма һуғалар. Болгария һөйләшеүҙәр алып барған арала тулыһынса һуғышҡа әҙерләнгән.

=== Һуғыштың икенсе осоро ===

==== Хәрби хәрәкәттәрҙең яңырыуы ====
[[Файл:Blowing up of 'Fetih-i-Bulend'.jpg|thumb|left|Потопление турецкого броненосца «Фетхи Булент» греческим миноносцем в порту [[Салоники|Салоник]]. В углу портрет капитана миноносца [[Воцис, Николаос|Николаоса Воциса]]]]
3-я армия болгар, окопавшаяся перед Чаталджинской линией ещё в конце ноября 1912 года, к возобновлению боевых действий никуда не отступала. Наоборот, пока шли переговоры, болгары сильнее укрепили свои позиции, а их солдаты смогли отдохнуть после масштабных осенних боёв. Тактика союзников сводилась лишь к [[Позиционная война|позиционной войне]] с целью измотать противника и не дать ему освободить оккупированные территории.

[[3 февраля]] война официально возобновилась, и турки под Чаталджой перешли в наступление. Болгары смогли отразить эту атаку. Под [[Коваж]]ом, на другом участке фронта, болгарам даже удалось перейти в наступление. Турки отступили за Булаирскую укреплённую линию, которую намеревалась штурмовать 1-я и недавно сформированная 4-я болгарские армии. Болгарам и грекам было необходимо предпринять штурм линии для того, чтобы выйти к Дарданеллам, уничтожить береговые батареи турок, после чего греческий флот вошёл бы в [[Мраморное море]]. Под угрозой бомбардировки Константинополя Балканский союз принудил бы Турцию к миру<ref name="one" /><ref name="bolgar" />.

==== Адрианополде штурмлау ====
Осада Адрианополя, начавшаяся в первой фазе войны, продолжалась. Из крепости пришли сведения, что в ней провизии осталось ещё на несколько дней и Адрианополь вот-вот падёт. Как позже выяснилось, это было дезинформацией: в действительности Адрианополь был в состоянии продержаться ещё два месяца, так как туркам удалось ещё в декабре 1912 года найти запасы зерна. [[Шукри-паша]], комендант крепости, в ноябре 1912 года установил строгий паёк. Каждому жителю города выдавалось 800 граммов мяса, 800 граммов хлеба и головка сыра. В феврале 1913 количество сыра значительно уменьшилось, хлеба выдавалось 300 граммов, мяса тоже 300 граммов<ref name="one" />.

Болгары сначала хотели с помощью блокады принудить турок к сдаче крепости, но затем болгарское командование начало разрабатывать план штурма крепости. Планировалось нанести главный удар по северо-западной части города, мимо которой проходила железная дорога. Именно сюда болгары имели возможность подвозить на поездах тяжёлые артиллерийские орудия. Существовал и запасной план, согласно которому удар должен производиться с востока. Турки не ожидали такого поворота событий, так как на востоке города не проходило качественных дорог и железнодорожных путей, по которым можно доставлять боеприпасы и подкрепления. Болгары решили применить для подвоза боеприпасов буйволов.

[[Файл:Bulgarian dead in the Attack on Edirne, 1912.jpg|thumb|Болгарские солдаты, погибшие при [[Штурм Адрианополя|штурме Адрианополя]]]] В 1 час дня 11 ([[24 марта|24]]) марта болгары начали общий обстрел города со всех позиций. В 8 часов вечера она прекратилась на юге города, в полночь — на севере. Турки, привыкшие к многодневным обстрелам Эдирне, решили, что это лишь перерыв перед очередной бомбардировкой и расслабились. В 2 часа ночи 12 ([[25 марта|25]]) марта бомбардировка возобновилась с новой силой, а в 5 часов утра болгары были полностью готовы к штурму города. Турки этого не заметили из-за мощных обстрелов города артиллерией противника.

Болгары застали турок врасплох. Передовые позиции турецких войск находились на окраинах города вне крепости. Болгарские солдаты под грохот артиллерийских орудий незаметно подкрались к окопам противника, расположившись от них на расстоянии 50 шагов. После этого болгары внезапно ринулись на турок в окопах с криками. Прежде, чем турецкая пехота сумела опомниться, болгары уже спустились в окопы и начали рукопашный бой. Через полчаса все передовые турецкие позиции были заняты 2-й болгарской армией. Из захваченных 8 пулемётов и 20 орудий болгары открыли огонь в спину бегущим к крепости туркам. Теперь турки оказались блокированы в Адрианопольской крепости.

Вслед за этим болгары перешли в наступление с юга. За сутки боёв, 13 ([[26 марта|26]]) марта, крепость пала. Турецкий гарнизон капитулировал вместе с комендантом Шукри-пашой. Сербы, в свою очередь, недовольные тем, что Шукри-паша сдался болгарам, а не им, разослали весть, якобы комендант попал в их руки. Болгары опровергли эту информацию. Штурм Эдирне был последним крупным сражением в войне между Болгарией и Турцией. Война переросла в позиционную.

==== Шкодерҙы ҡамау блокада ====
{{main|Осада Шкодера}}
Ободрённые своими первыми успехами черногорцы ещё в 1912 году попытались взять укреплённый населённый пункт Скутари ([[Шкодер]]). Армия Данило блокировала город с востока, подоспевшая армия Мартиновича окружила город с запада. При первой же попытке штурмовать город черногорцы понесли огромные потери. Осада Скутари, гарнизон которого возглавил [[Гуссейн-Риза-паша]], было самым успешным сражением турок за всю Первую Балканскую войну<ref name="trei">{{книга
|заглавие = Балканская война. 1912—1913 гг
|ссылка = http://militera.lib.ru/h/balkanwar/index.html
|место = М.
|издательство = Издание Товарищества издательского дела и книжной торговли Н. И. Пастухова
|год = 1914
}} Глава «Война Черногоріи съ Турціей»</ref>.

[[Файл:Scutari - 37-42.jpg|thumb|left|Карта [[Шкодер|Скутари]] с прилегающими окрестностями (1904 год)]] Осознав, что Шкодер штурмом взять невозможно, король Николай решил полностью блокировать город. [[4 декабря]] Балканский союз договорился о перемирии с Османской империей, но осада Шкодера всё равно продолжалась. В Черногорию [[Великобритания|Великобританией]], не заинтересованной в ослаблении Турции, был направлен ультиматум с требованиями снять блокаду города. Черногорцы не подчинились воле Лондона, и в [[Адриатическое море]] [[4 апреля]] [[1913 год]]а вошла международная эскадра под командованием [[Берни, Сесиль|Сесиля Берни]]. Эскадра встала близ черногорского побережья. Великобритания, [[Италия]], [[Австро-Венгрия]] и [[Германская империя]] договорились о бессрочной блокаде Черногории<ref name="trei" />. Несмотря на блокаду, черногорцы не отказались от своих планов, так как международная эскадра не представляла никакой угрозы Черногории, у которой не было собственного флота. Через некоторое время на помощь черногорцам явился отряд сербов с артиллерией. Великобритания потребовала от Сербии отвести отряд от Шкодера, что та и сделала. Однако сербская артиллерия осталась черногорцам. В то же время в осаждённом городе произошло загадочное убийство Гусейна Риза-паши, и командование гарнизоном перешло в руки к Эссаду-паше. Новый командующий сразу вступил в переговоры с королём Черногории о сдаче крепости, но они оказались безрезультатными. В начале апреля черногорцы штурмовали [[Облик (населённый пункт)|Облик]] и [[Брдице]]. Узнав о взятии противником этих ключевых позиций, Эссад-паша возобновил переговоры, и [[23 апреля]] весь турецкий гарнизон покинул город.

Шкодер достался Черногории. Король Николай собственноручно поднял черногорский флаг над крепостью города<ref name="trei" />. Власти Австро-Венгрии бурно отреагировали на взятие Шкодера. Они заявили, что если черногорцы не передадут город в руки международного контингента, австро-венгерские войска непосредственно вмешаются в конфликт. Остальные европейские державы, осознав, что это грозит общеевропейской войной, решили поддержать Австро-Венгрию. В ответ Николай послал в Лондон телеграмму<ref name="trei" />: ''«моё правительство в своей ноте [[30 апреля]] изложило основания своего поведения в скутарийском вопросе. Поведение это внушено непоколебимыми принципами права. Я со своим народом ещё раз заявляю, что освященное совершившимся завоеванием право, мое достоинство и достоинство моего народа не позволяют мне подчиниться изолированным требованиям [Австрии], и поэтому и передаю судьбу города Скутари в руки великих держав»''. После сдачи Шкодера Турция и Черногория [[30 мая]] 1913 года окончательно подписали мирный договор, что ознаменовало окончание войны.

== Башҡа дәүләттәрҙең ярҙамы ==
В России очень сочувствовали православным государствам и был организован сбор помощи. Например, породнившаяся с Романовыми [[Елена Петровна Сербская|сербская принцесса Елена Петровна]] организовала в России санитарный отряд, который прибыл в Белград 15 (28) октября 1912 года (правда, примерно через полтора месяца — 24 ноября (7 декабря) того же года Елена Петровна выехала из сербской столицы)<ref>Шевцова Г. И. Организация помощи больным и раненым сербским воинам в период Первой Балканской войны её королевским высочеством княгиней Еленой Петровной (1912—1913) // Вестник Ярославского государственного университета им. П. Г. Демидова. — Серия Гуманитарные науки. — 2015. — № 3. — С. 25 — 26</ref>. Помощь [[РОКК|Российского красного креста]] также в основном оказывалась балканским государствам. Всего на обе Балканские войны [[РОКК|Российский красный крест]] потратил более 1 млн рублей, из которых большая часть досталась Болгарии (50,36 %) и Сербии (33,60 %), гораздо меньше Черногории (7,48 %) и Греции (6,96 %)<ref name=autogenerated1>http://spbu.ru/disser2/144/disser/sokolova_dissertat.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151227072752/http://spbu.ru/disser2/144/disser/sokolova_dissertat.pdf |date=2015-12-27 }} С. 253</ref>. Турция получила только 1,58 % от этого объёма помощи<ref name=autogenerated1 />.

== Эҙемтәләре ==

=== Лондон тыныслыҡ килешеүе ===
{{main|Лондонский мирный договор (1913)}}
В Первой Балканской войне использовалось оружие, ранее ни разу не применявшееся на территории Европы и в мире вообще<ref name="pmv">{{книга
|автор = Могилевич А. А., Айрапетян М. Э.
|заглавие = На путях к мировой войне 1914—1918
|место = Л.
|год = 1940
|страницы = 29—90
}}</ref>. В частности, впервые после итало-турецкой войны авиация была применена для военных действий и бомбёжек противника<ref name="nebo" />. В Первой Балканской войне было испытано оружие, позже массово применявшееся в [[Первая мировая война|Первой мировой войне]]<ref name="pmv" />.

[[30 мая]] [[1913 год]]а, после месяца окопной войны, Османская империя с одной стороны и Греция, Болгария, Сербия и Черногория с другой подписали в [[Лондон]]е мирный договор. Фактически, со времени неудавшегося перемирия ничего особенно не изменилось, только пал Эдирне, и теперь Турция не могла на него претендовать. Согласно договору<ref name="tri">{{книга
|автор = Задохин А., Низовский А.
|заглавие = Пороховой погреб Европы
|ссылка = http://militera.lib.ru/h/zadohin_nizovsky/index.html
|место = М.
|издательство = Вече
|год = 2000
|страницы = 112—118
|isbn = 5-7838-0719-2
}}</ref>:

# С момента подписания договора между Балканским союзом и Османской империей устанавливался «мир на вечные времена».
# Османская империя отдавала под контроль Балканского союза почти все свои европейские владения (кроме [[Албания|Албании]], статус которой был оговорён позже, Стамбула и его окрестностей).
# Великие державы должны были начать переговоры по статусу Албании и обеспечить её безопасность.
# Османская империя отказывалась от [[Крит]]а в пользу Балканского союза.
# Великие державы должны были начать опеку над турками, проживающими на островах Эгейского моря и его побережьях (кроме Крита и окрестностей горы [[Афон]]).
# В [[Париж]]е созывалась специальная комиссия по урегулированию экономических последствий войны.
# Остальные послевоенные вопросы (о военнопленных, торговле, отношениях и другие) должны быть урегулированы отдельными, более специализированными договорами.

Хотя Османская империя отказалась от бо́льшей части своих владений в Европе в пользу Балканского союза, оставался один нюанс. Страны-члены союза должны были сами, без иностранного посредничества, поделить завоёванные территории<ref name="tri" />. Это было проблематично, так как греки желали объединения всех побережий Эгейского моря в единую Грецию, болгарское правительство хотело создать Великую Болгарию, сербы — выхода к Адриатическому морю и наибольшего расширения границ своей страны, черногорцы — присоединения севера Албании к королевству Черногория. Таким образом, между союзниками возник спор о принадлежности Македонии, Фракии, севера Албании. Ни одно из государств-учредителей Балканского союза не было удовлетворено в полной мере Лондонским договором и результатом войны. Сербия не получила доступа к Адриатике из-за образования нового государства Албания, Черногория не заняла Шкодер, Греция не присоединила к себе Фракию. Болгария была недовольна претензиями сербов на Македонию, и уже через несколько месяцев после подписания мира с Турцией началась [[Вторая Балканская война]]<ref name="tri" />, итоги которой стали одной из причин [[Первая мировая война|Первой мировой]]<ref name="pmv" />.

=== Албания һәм Косово ===
[[Файл:Balkans-ethnique.JPG|thumb|left|Этнографическая карта Балканского полуострова [[1898 год]]а. Светло-голубым отмечена зона, заселённая албанцами]]
Ещё в ходе войны [[28 ноября]] [[1912 год]]а во [[Влёра|Влёре]] во время [[Национально-освободительное восстание в Албании|албанского восстания]] [[Декларация независимости Албании|была провозглашена независимость]] [[Албания|Албании]]. По Лондонскому мирному договору начались переговоры о статусе региона. В ходе переговоров была признана независимость Албании — нового балканского государства. Великие державы фактически провозгласили свой протекторат над новосозданным государством<ref name="kosovo">{{cite web
 | url = http://www.perspektivy.info/oykumena/balkan/kosovo_istoricheskie_analogii_i_segodnyashnie_vyzovy_2008-6-18-33-44.htm
 | title = Косово: исторические аналогии и сегодняшние вызовы
 | publisher = Перспективы
 | accessdate = 2008-12-27
 | lang = ru
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/612BTTkMU
 | archivedate = 2011-08-18
}}</ref>.

Сербия присоединила к себе [[Косово (историческая область)|Косово]], которое в составе Османской империи являлось одним из албанских [[вилайет]]ов, и северо-западную часть Македонии, имевшее значительную албанскую диаспору<ref>До балканских войн албанцы составляли 5,70 % от общей численности населения вилайета Македония.</ref>. Поскольку по Лондонскому договору были строго оговорены границы Албанского государства, то эти регионы не вошли в состав Албании. В присоединённых районах Косова и Македонии сербские военные начали политику насильственной «сербизации». До [[Вторая мировая война|Второй мировой войны]] албанские границы не пересматривались. В ходе Второй мировой возникла так называемая [[Великая Албания]], над которой был установлен итальянский протекторат. После поражения [[страны Оси и их союзники|стран Оси]] границы вновь были установлены по Лондонскому мирному договору, и больше никогда не пересматривались<ref name="tri" /><ref name="kosovo" />.

Во второй половине [[XX век]]а косовские албанцы предпринимали попытки расширить автономию края. С [[Распад Югославии|распадом Югославии]] в Косово началась эскалация конфликта между сербами и албанцами, приведшая к [[Война НАТО против Югославии|войне НАТО против Югославии]] и [[Международная реакция на провозглашение независимости Косова|провозглашению независимости Косово]]. В северо-западной Македонии в [[2001 год]]у также [[Конфликт в Македонии (2001)|произошёл конфликт]]. Таким образом, Первая Балканская война имеет далеко идущие последствия<ref name="kosovo" />.

== Мәҙәниәттә ==
[[Файл:Proshchanie1.jpg|thumb|upright|Афиша «[[Прощание славянки]]»]]
Первые произведения, посвящённые тематике Первой Балканской войны, стали появляться ещё в её первые месяцы. [[Ярослав Вешин]] был первым болгарским художником-баталистом. Картины на военную тематику он начал писать ещё до Балканских войн, однако наиболее известные свои работы он написал под впечатлением Первой Балканской войны. Так, в 1912—1913 годах была написана серия картин, посвящённых этой войне. В неё вошли полотна «[[На нож]]», «[[Атака (картина)|Атака]]», «[[Обоз у реки Еркене]]», «[[Отступление турок при Люлебургаз]]»<ref>{{Книга|автор = |заглавие = Всеобщая история искусств в 6-ти томах. Том V.|ответственный = Чегодаев А.Д.|издание = |место = М.|издательство = «Искусство»|год = 1964|страницы = |страниц = 1200|isbn = |часть = Цончева М. «Искусство Болгарии»|ссылка часть = http://artyx.ru/books/item/f00/s00/z0000019/st034.shtml}}</ref>. Одновременно с художником в Сербии работала киностудия [[Джока Богданович|Джоки Богдановича]], где снимались документальные короткометражные фильмы о событиях на фронте и в тылу. Джоке помогал российский фотограф Самсон Чернов, совместно с которым была снята серия фильмов о Первой Балканской войне. В настоящее время эти фильмы хранятся в сербском государственном архиве, так как представляют культурную и историческую ценность<ref>{{cite web
 | author = Dejan Kosanovic.
 | url = http://www.rastko.rs/isk/dkosanovic-cinematography.html
 | title = Serbian Film and Cinematography (1896—1993)
 | work = Растко
 | accessdate = 2009-02-11
 | lang = en
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/612BUK88z
 | archivedate = 2011-08-18
}}</ref>. В Черногории также работали европейские съёмочные группы, которые проводили съёмки войны против Турции. Особое внимание уделялось боям под Шкодером и блокаде этого города. После Первой Балканской войны киноплёнки попали в страны Европы, где из них сделали несколько киножурналов, посвящённых Первой Балканской войне<ref>{{cite web
 | author = Ратко Джурович.
 | url = http://www.montenegrina.net/pages/pages_ru/film_pozoriste/crnogorska_kinematografija_enciklopedija_1981.htm
 | title = Черногорская кинематография
 | work = Montenegrina
 | accessdate = 2009-02-11
 | lang = ru
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/612BV1rYd
 | archivedate = 2011-08-18
}}</ref>.

Марш «[[Прощание славянки]]» был написан в Российской империи композитором и дирижёром [[Агапкин, Василий Иванович|Василием Ивановичем Агапкиным]]. В.Агапкин, вдохновлённый событиями на Балканах, написал этот марш в 1912 году. Композитор посвятил своё произведение всем славянским женщинам Балкан, близкие которых ушли на фронт<ref>{{cite web
 | url = http://vilavi.ru/pes/070608/070608.shtml
 | title = Уходили мы в бой и в изгнание с этим маршем на пыльных губах
 | publisher = Солнечный ветер
 | accessdate = 2009-02-11
 | lang = ru
 | archiveurl = https://www.webcitation.org/612BW0LcR
 | archivedate = 2011-08-18
}}</ref>.

Литературные произведения, написанные в годы Первой Балканской войны, позже были использованы болгарскими и сербскими радикалами и националистами во Второй Балканской войне и Первой мировой войне, но уже для противостояния друг с другом. Так, [[Вазов, Иван Минчев|Иван Вазов]], болгарский поэт, уже после Балканских войн в [[1914 год|1914]] и [[1916 год]]ах издал сборники «Под гром побед» и «Песни о Македонии». Болгарские власти во время Первой мировой войны использовали эти стихи как средство в идеологической борьбе против сербов. Позже Вазов сам осудил свои произведения<ref>{{книга
|заглавие = История всемирной литературы: В 8 томах
|ответственный = Г. П. Бердников
|место = М.
|издательство = Наука
|год = 1983—1994
|том = 8
|страницы = 464
}}</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{навигация}}
* [[Икенсе Балҡан һуғышы]]
* [[Балҡан һуғыштары]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==

=== Рус телендә ===
* {{книга
|автор         = Жебокрицкий В. А.
|заглавие      = Болгария накануне Балканских войн 1912—1913 гг
|место         = Киев
|год           = 1960
}}
* {{книга
|автор         = Жогов П. В.
|заглавие      = Дипломатия Германии и Австро-Венгрии и Первая Балканская война
|место         = М.
|год           = 1969
}}
* {{книга
|автор         = Мерников А. Г., Спектор А. А.
|заглавие      = Всемирная история войн
|место         = Минск
|год           = 2005
}}
* {{книга
|автор         = Петросян Ю. А.
|заглавие      = Османская империя: могущество и гибель. Исторические очерки
|место         = М.
|год           = 1990
}}
* {{книга
|автор         = Писарев Ю. А.
|заглавие      = Великие державы и Балканы накануне Первой мировой войны
|место         = М.
|год           = 1986
}}
* {{книга
|автор         = Хальгартен Г.
|заглавие      = Империализм до 1914 года. Социологическое исследование германской внешней политики до Первой мировой войны
|место         = М.
|год           = 1961
}}
* {{книга
|заглавие      = Балканские народы и европейские правительства в XVIII — начале XX в
|место         = М.
|издательство  = Документы и исследования
|год           = 1982
}}
* {{книга|автор =Задохин А. Г., Низовский А. Ю.|заглавие = Пороховой погреб Европы|место = М. |издательство= Вече|год = 2000|страниц= илл. (16 с.), 416 |серия=Военные тайны XX века |тираж = 10 000 |isbn = 5-7838-0719-2 |ref= Пороховой погреб}}

=== Болгар телендә ===
* Войната между България и Турция 1912—1913 год. тт. I—VII. София, 1928—1937{{ref-bg}}
* {{книга
|автор         = Димитров Б.
|заглавие      = Войните на България за национално обединение
|место         = София
|издательство  = НИ ПЛЮС
|год           = 2006
|isbn          = 954-91652-7-2
}}
* {{книга
|автор         = Крапчански В.
|заглавие      = Кратък обзор на бойния състав, организацията, попълването и мобилизацията на българската армия от 1878 до 1944
|место         = София
|издательство  = Държавно военно издателство
|год           = 1961
}}
* {{книга
|автор         = Пейчев А.
|заглавие      = 1300 години на стража
|место         = София
|издательство  = Военно издателство
|год           = 1984
}}

=== Инглиз телендә ===
* {{книга
|автор         = Brighton C., Erickson J.
|заглавие      = Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912—1913
|издательство  = Greenwood Publishing Group
|год           = 2003
|isbn          = 0415229464
}}
* {{книга
|автор         = Richard C.
|заглавие      = The Balkan Wars, 1912—1913: Prelude to the First World War
|издательство  = Routledge
|год           = 2000
}}
* {{книга
|автор         = Schurman J.
|заглавие      = The Balkan Wars 1912 To 1913
|издательство  = Kessinger Publishing
|год           = 2004
|isbn          = 1419153455
}}
* {{книга
|автор         = [[Неклюдов, Анатолий Васильевич|A. Nekludoff]].
|заглавие      = Diplomatic Reminiscences Before and During the World War, 1911—1917
|ссылка        = https://archive.org/details/diplomaticremini00nekluoft
|место         = London
|год           = 1920
}}
* {{книга |автор=Philip S. Jowett |заглавие=Armies of the Balkan Wars 1912–13 |место=Oxford |издательство=Osprey Publishing Ltd. |год=2011 |pages=|allpages=48 |серия=Men-at-Arms |isbn =978 1 84908 419 2|тираж= |ref=Men 466}}

=== Грек телендә ===
* {{книга
|автор         = Γενικόν Επιτελείον Στρατού.
|заглавие      = Ο ελληνικός στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912—1913
|издательство  = Τόμοι Α'—Γ'
}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.rastko.rs/fotografija/rmarjanovic/default.html Ратни фото албум 1912—1915]{{ref-sr}}
* ''Л. Троцкий.'' [http://www.magister.msk.ru/library/trotsky/trotm083.htm Перед историческим рубежом. Балканы и балканская война] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071219172435/http://www.magister.msk.ru/library/trotsky/trotm083.htm |date=2007-12-19 }}{{ref-ru}}
* ''Евдокимович А. Л.'' [http://www.newlocalhistory.com/bookshelf/?tezis=almanah6=154=157 Македонский территориальный конфликт как фактор межгосударственных отношений Болгарии, Греции и Югославии (1912—1926 гг.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090110144038/http://www.newlocalhistory.com/bookshelf/?tezis=almanah6=154=157 |date=2009-01-10 }}{{ref-ru}} {{deadlink|url=http://www.newlocalhistory.com/bookshelf/?tezis=almanah6=154=157}}
* [http://www.kroraina.com/knigi/gm_bw1/bw1_intentions.png Замисълът за действие на страните през Балканската война]{{ref-bg}}
* ''Г. Марков.'' [http://www.kroraina.com/knigi/gm_bw1/ България в Балканския съюз срещу Османската Империя, 1912—1913]{{ref-bg}}
* [http://cnparm.home.texas.net/Wars/BalkanCrises/BalkanCrises02.htm The Balkan Wars and their aftermath, 1912—June 1914] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20031106225158/http://cnparm.home.texas.net/Wars/BalkanCrises/BalkanCrises02.htm |date=2003-11-06 }}{{ref-en}}
* [http://wars20century.ru/publ/12-1-0-19 Первая Балканская война. Боевые действия на море]{{ref-ru}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания|2}}
[[Категория:Греция һуғыштары]]
[[Категория:Ғосман империяһы һуғыштары]]
[[Категория:Черногория һуғыштары]]
[[Категория:Сербия һуғыштары]]
[[Категория:Болгария һуғыштары]]
[[Категория:Беренсе Балҡан һуғышы]]

Үҙгәртеү аңлатмаһы:

Үҙгәрештәрҙе һаҡлап, ҡулланыу шарттары менән килешәһегеҙ һәм үҙ өлөшөгөҙҙөң CC BY-SA 4.0 License һәм GFDL лицензияларына ярашлы ирекле таратылыуына кире алып булмаған ризалыҡ бирәһегеҙ. Creative Commons лицензияһына ярашлы, гиперһылтанма йәки URL-адресы авторлыҡ күрһәткесе өсөн етәрле тигән фекер менән ризалашаһығыҙ.

Кире алырға Мөхәррирләү белешмәһе (яңы биттә)

Тиҙ өҫтәү: «» — | {{Ук}} {{}} {{{}}} [[]] [] [[|]] {{|}} #REDIRECT [[]] [[Категория:]] [[Ҡатнашыусы:]] {{u|}} __HIDDENCAT__ {{commons|}} [[en:]] [[ru:]] [[Файл:|thumb|right|250px|]]

Тегдар: <></>  <s></s> <tt></tt> <blockquote></blockquote> <gallery></gallery> <pre></pre> <includeonly></includeonly> <noinclude></noinclude>

Бүлектәр: == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Сығанаҡтар == == Әҙәбиәт == == Һылтанмалар == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һытанмалар}}

Ҡалыптар: {{lang-en|}} {{lang-ru|}} {{lang-lat|}} {{ref-en}} {{ref-ru}} {{әҙерләмә}} {{викилаштыр}} {{rq|}} {{категориялар юҡ}} {{Берләштерергә||}} {{Delete|}}

Сығанаҡтар: <ref></ref> <ref name=""></ref> <ref name="" /> {{сығанаҡтар юҡ}} {{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}} {{БЭ2013|}}

Символдар: ‘ “ ’ ” ~ # @ § ¶ № • · ← ↖ ↑ ↗ → ↘ ↓ ↙ ↔ ↕ ¡ ¿ \ ½ ¼ ¾ ≈ ≠ ± − × ÷ ° ^ ¹ ² ³ € £ ¥ $ ¢ † © ® ™ {{subst:баҫым}}

Башҡорт хәрефтәре: А Ә Б В Г Ғ Д Е Ё Ж З Ҙ И Й К Ҡ Л М Н Н О Ө П Р С Ҫ Т У Ү Ф Х Һ Ц Ч Ш Щ щ Ъ Ь Э Ю Я

а ә б в г ғ д е ё ж з ҙ и й к ҡ л м н ң о ө п р с ҫ т у ү ф х һ ц ч ш щ ъ ь э ю я

Башҡа сайттарҙан текстарҙы булған килеш күсереп ҡуймағыҙ. (Махсус хәлдәр). Авторлыҡ хоҡуғын боҙған материалдар юйыласаҡ. Төҙәтеүҙәрегеҙ, тикшереп булған мәғлүмәттәргә нигеҙләнергә тейеш һәм сығанаҡтарға һылтанма яһағыҙ. Ҡыйыу булығыҙ, тик эшләп ҡарау өсөн тәүҙә һынау урынын ҡулланығыҙ.

Сущности Викимәғлүмәт, используемые на этой странице

рәсем: Обозначение (метка): ba
урын: Обозначение (метка): ba
порядок битвы: Обозначение (метка): ba, Обозначение (метка): ru
башланыу датаһы: Обозначение (метка): ba
тамамланыу датаһы: Обозначение (метка): ba
ваҡиға ваҡыты: Обозначение (метка): ba
ҡатнашыусылар: Обозначение (метка): ba
Ғосман империяһы: Обозначение (метка): ba, Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Заголовок
Өсөнсө Болгар батшалығы: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Обозначение (метка): ba, Заголовок
Q16585050: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Обозначение (метка): ba, Обозначение (метка): ru, Обозначение (метка): en, Заголовок
Беренсе Балҡан һуғышы: Ссылка на вики-проект, Заголовок, Обозначение (метка): ba, Утверждение: P31, Утверждение: P1559, Утверждение: P1705, Утверждение: P41, Утверждение: P94, Утверждение: P646, Утверждение: P582, Утверждение: P580, Утверждение: P361, Утверждение: P18, Утверждение: P910, Утверждение: P710, Утверждение: P373, Утверждение: P2581, Утверждение: P625, Утверждение: P103, Утверждение: P276, Утверждение: P4220, Утверждение: P268, Утверждение: P244, Утверждение: P5008, Утверждение: P1368, Утверждение: P585, Утверждение: P1542, Утверждение: P828, Описание: ba
Греция короллеге: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Утверждение: P31, Обозначение (метка): ba, Заголовок
Балҡан ярымутрауы: Обозначение (метка): ba, Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Заголовок
Балҡан союзы: Обозначение (метка): ba, Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Заголовок, Утверждение: P31
Сербия короллеге: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Обозначение (метка): ba, Заголовок
Черногория короллеге: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Обозначение (метка): ba, Заголовок
Боевой состав греческой армии во время Первой Балканской войны: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Утверждение: P31, Обозначение (метка): ba, Обозначение (метка): ru, Заголовок
Order of battle of the Bulgarian Army in the First Balkan War: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Утверждение: P31, Обозначение (метка): ba, Обозначение (метка): ru, Обозначение (метка): en, Заголовок
Order of battle of the Serbian Army in the First Balkan War: Утверждение: P1813, Утверждение: P1448, Утверждение: P1705, Обозначение (метка): ba, Обозначение (метка): ru, Обозначение (метка): en, Заголовок, Утверждение: P31

Был биттә ҡулланылған ҡалыптар:

Был бит 7 йәшерен категорияға керә:

«https://ba.wikipedia.org/wiki/Беренсе_Балҡан_һуғышы» битенән алынған